27. శివః, शिवः, Śivaḥ

ఓం శివాయ నమః | ॐ शिवाय नमः | OM Śivāya namaḥ

ఉపాధిరహితుడైనవాడు. అందువలన అతనికి మాలిన్యము లేదు. శుద్ధుడు. గుణత్రయములో దేనినుండియు ముక్తుడే కావున శుద్ధుడగుటవలన ఈతండు 'శివః'.

'సబ్రహ్మ - సశివః' (కైవల్యోపనిషద్‌ 1.8) 'అతడే బ్రహ్మయును, అతడే శివుడును' అను శ్రుతి ప్రమాణముచే విష్ణునకు బ్రహ్మరుద్రులతో అభేదము అని తెలుస్తున్నది. శ్రుతిచే ఉచ్చరింపబడుటచే 'శివ' మొదలగు నామముచే హరియే స్తుతించబడును.

---

Pure one. For He is not affected by the three Guṇās of Prakr̥ti - Sattva, Rajas and Tamas.

The Kaivalya Upanishad says "Sa Brahmā Saśivaḥ" (1.8) He is both Brahmā and Śiva. In the light of this statement of non-difference between Śiva and Viṣṇu, it is Viṣṇu himself that is exalted by praise and worship of Śiva.

सर्वश्शर्वश्शिवस्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।

सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥ 4 ॥

సర్వశ్శర్వశ్శివస్థాణుర్భూతాదిర్నిధిరవ్యయః ।

సమ్భవో భావనో భర్తా ప్రభవః ప్రభురీశ్వరః ॥ 4 ॥

Sarvaśśarvaśśivasthāṇurbhūtādirnidhiravyayaḥ ।

Sambhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhurīśvaraḥ ॥ 4 ॥

26. శర్వః, शर्वः, Śarvaḥ

ఓం శర్వాయ నమః | ॐ शर्वाय नमः | OM Śarvāya namaḥ

శృణాతి ఇతి శర్వః సంహార సమయమున రుద్ర రూపమున సకల ప్రాణులను సంహరించును; రుద్రునిచే సంహరింపజేయును. శృణాతి, హినస్తి పాపమితి శర్వః పాపములను హింసించువాడు (పోగొట్టువాడు). శృణాతి హినస్తి సర్వమంతకాలే ఇతీశ్వరః ప్రళయకాలమున అందరినీ హింసించువాడు.

కురుక్షేత్రమునందు భగవంతుని విశ్వరూప సందర్శనభాగ్యము కలిగినపుడు, అర్జునుడికి ఆ పరమాత్ము తెలిపినది ఆ సంధర్భమున అక్కడకు చేరుకొన్న యోద్ధలనుద్దేశ్యించి తెలిపినప్పటికీ, ఆ శ్లోకములో 'శర్వః' అన్న ఈ దివ్య నామము యొక్క వివరణ చూడవచ్చును.

:: భగవద్గీత విశ్వరూపసందర్శన యోగము ::
కాలోఽస్మి లోకక్షయకృత్ప్రవృద్ధో
   లోకాన్ సమాహర్తుమిహ ప్రవృత్తః ।
ఋతేఽపి త్వా న భవిష్యన్తి సర్వేః
   యేఽవస్థితాః ప్రత్యనికేషు యోధాః ॥ 32 ॥

నేను లోకసంహారకుడనై విజృంభించిన కాలుడను అయియున్నాను. ప్రాణులను సంహరింపు నిమిత్త మీ ప్రపంచమున ప్రవర్తించుచున్నాను. ప్రతిపక్షసైన్యములందుగల వీరులు నీవు లేకపోయినను (యుద్ధము చేయకున్నను) జీవించియుండరు (మృతినొందకా తప్పరు).

---

He destroys the whole universe at the time of Pralaya or cosmic dissolution.

After revealing His cosmic form, in response to Arjunā's inquiry, the Lord responded as below. In the context, the response is about the assembled warriors. Nevertheless, we can also look for the meaning of the divine name 'Śarvaḥ' in the same.

Bhagavad Gīta - Chapter 11
Kālo’smi lokakṣayakr̥tpravr̥ddho
    Lokān samāhartumiha pravr̥ttaḥ,
R̥te’pi tvā na bhaviṣyanti sarveḥ
    Ye’vasthitāḥ pratyanikeṣu yodhāḥ. (32)

Time I am, the great destroyer of the worlds, and I have come here to destroy all people. With the exception of you (the Pānḍavās), all the soldiers here on both sides will be slain.

सर्वश्शर्वश्शिवस्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।

सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥ 4 ॥

సర్వశ్శర్వశ్శివస్థాణుర్భూతాదిర్నిధిరవ్యయః ।

సమ్భవో భావనో భర్తా ప్రభవః ప్రభురీశ్వరః ॥ 4 ॥

Sarvaśśarvaśśivasthāṇurbhūtādirnidhiravyayaḥ ।

Sambhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhurīśvaraḥ ॥ 4 ॥

25. సర్వః, सर्वः, Sarvaḥ

ఓం సర్వస్మై నమః | ॐ सर्वस्मै नमः | OM Sarvasmai namaḥ

జడమూ, సూక్ష్మములైన సర్వము యొక్క మూలమూ మరియూ సర్వమునూ ఎఱుగునట్టి సర్వజ్ఞుడు - సర్వుడు. సర్వముతానైనవాడు. 'సర్వం సమాప్నోషి తతోసి సర్వః' సచ్చిదానంద సర్వవ్యాపక చైతన్యము సర్వము తానై విశ్వమంతయు వ్యాపించినవాడు.

:: మహాభారతము - ఉద్యోగ పర్వము ::
అసతశ్చ సతశ్చైవ సర్వస్య ప్రభావాఽప్యయాత్ ।
సర్వస్య సర్వదా జ్ఞానాత్ సర్వం మేనం ప్రచక్షతే ॥ 70-11 ॥

రూపము లేని, రూపము గల సర్వమునకును ఉత్పత్తీ, లయహేతువు తానే యగుట వలనను సర్వకాలములందును సర్వమును ఎఱుగువాడగుటచేతను ఈతనిని 'సర్వః' లేదా 'సర్వుడు' అందురు.

:: భగవద్గీత - విశ్వరూపసందర్శన యోగము ::
నమః పురస్తాదథ పృష్ఠతస్తే నమోఽస్తు తే సర్వత ఏవ సర్వ ।
అనన్తవీర్యామితవిక్రమస్త్వం సర్వం సమాప్నోషి తతోఽసి సర్వః ॥ 40 ॥

అర్జునుడు చెప్పెను. సర్వరూపులగు ఓ కృష్ణా! ఎదుటను, వెనుకను మీకు నమస్కారము మఱియు అన్ని వైపులను మీకు నమస్కారమగుగాక! అపరిమిత్సామర్థ్యము, పరాక్రమము గలవారగుమీరు సమస్తమును లెస్సగ వ్యాపించియున్నారు. కనుకనే సర్వస్వరూపులై యున్నారు.

---

The omniscient source of all existence.

Mahābhāratā - Udyoga parva
Asataśca sataścaiva sarvasya prabhāvā’pyayāt,
Sarvasya sarvadā jñānāt sarvaṃ menaṃ pracakṣate. (70-11)

As He is the source of all things gross and subtle and as He knows all things all times - He is called Sarva.

Bhagavad Gita - Chapter 11
Namaḥ purastādatha pr̥ṣṭhataste namo’stu te sarvata eva sarva,
Anantavīryāmitavikramastvaṃ sarvaṃ samāpnoṣi tato’si sarvaḥ. (40)

Arjuna said, salutation to You in the East and behind. Salutation be to You on all sides indeed, O All! You are possessed of infinite strength and infinite heroism. You pervade everything; hence You are all!

सर्वश्शर्वश्शिवस्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।

सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥ 4 ॥

సర్వశ్శర్వశ్శివస్థాణుర్భూతాదిర్నిధిరవ్యయః ।

సమ్భవో భావనో భర్తా ప్రభవః ప్రభురీశ్వరః ॥ 4 ॥

Sarvaśśarvaśśivasthāṇurbhūtādirnidhiravyayaḥ ।

Sambhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhurīśvaraḥ ॥ 4 ॥

24. పురుషోత్తమః, पुरुषोत्तमः, Puruṣottamaḥ

ఓం పురుషోత్తమాయ నమః | ॐ पुरुषोत्तमाय नमः | OM Puruṣottamāya namaḥ

పురుషః అను 14వ దివ్యనామముయొక్క వివరణలో మహాభారత శాంతి పర్వమునందలి ప్రమాణమును పరిగణించితిమి. 'అంతటను అన్నియును తానై నిండి యుండుటచే లేదా అన్నిటిని తన శక్తితో నింపుటచే అన్నిట చేరియుండుటచే ఆ హేతువు వలన ఈ పరమాత్ముడు 'పురుషుడు' అని చెప్పబడుచున్నాడు'.

పురుషాణాం ఉత్తమః పురుషులలో - చేతన తత్త్వములన్నిటిలో ఉత్తముడు లేదా పురుషేభ్యః ఉత్తమః చేతనులందరికంటే ఉత్తముడు.

:: భగవద్గీత - పురుషోత్తమప్రాప్తి యోగము ::
యస్మాత్‌క్షర మతీతోఽహ మక్షరాదపి చోత్తమః ।
అతోఽస్మి లోకే వేదే చ ప్రథీతః పురుషోత్తమః ॥ 18 ॥

నేను క్షరస్వరూపునికంటె మించినవాడను, అక్షరస్వరూపుని కంటే శ్రేష్ఠుడను అయినందువలన ప్రపంచమునందును, వేదమునందును 'పురుషోత్తము'డని ప్రసిద్ధికెక్కియున్నాను.

---

For the 14^th divine name Puruṣāḥ, a reference from Śānti Parva of Mahābhārata was considered. 'The great being resides in and pervades the mansion of the body, having all the features described before and provided with nine gateways; because of this He is called Puruṣa.'

Puruṣāṇāṃ uttamaḥ The greatest among all Puruṣās - spirits. Or Puruṣebhyaḥ uttamaḥ One greater than all individual spirits.

Bhagavad Gīta - Chapter 15
Yasmātˈkṣara matīto’ha makṣarādapi cottamaḥ,
ato’smi lokē vede ca prathītaḥ puruṣottamaḥ. (18)

Since I am transcendental to the mutable and above even the immutable, hence I am well known in the world and in the Vedās as the supreme Person - 'Puruṣottama'.

योगो योगविदां नेता प्रधानपुरुषेश्वरः ।

नारसिंहवपु श्श्रीमान् केशवः पुरुषोत्तमः ॥ 3 ॥

యోగో యోగవిదాం నేతా ప్రధానపురుషేశ్వరః ।

నారసింహవపు శ్శ్రీమాన్ కేశవః పురుషోత్తమః ॥ 3 ॥

Yogo yogavidāṃ netā pradhānapuruṣeśvaraḥ ।

Nārasiṃhavapu śśrīmān keśavaḥ puruṣottamaḥ ॥ 3 ॥

23. కేశవః, केशवः, Keśavaḥ

ఓం కేశవాయ నమః | ॐ केशवाय नमः | OM Keśavāya namaḥ

అభిరూపాః కేశాః యస్య సః సుందరములగు కేశములు ఎవనికి కలవో అతడు కేశవః.

కః అనగా బ్రహ్మ; అః అనగా విష్ణువు; ఈశః అనగా రుద్రుడు. బ్రహ్మయు, విష్ణుడును, రుద్రుడును ఎవని వశముచే ప్రవర్తిల్లుదురో అట్టి పరమాత్ముడు కేశవః అనబడును.

కేశి వదాత్ కేశవః కేశి అను రాక్షసుని వధ చేయుట వలన కేశవః అనబడును.

:: విష్ణు పురాణము - ఐదవ అధ్యాయము ::
యస్యా త్త్వయైష దుష్టాత్మా హతః కేశి జనార్ధన ।
తస్మా త్కేశవనామ్నా త్వం లోకే క్యాతో భవిష్యసి ॥ 16.23 ॥

జనార్ధనా! ఏ హేతువు వలన దుష్టాత్ముడగు 'కేశి' అను దైత్యుడు నిచే వధ చేయబడెనో - ఆ హేతువు వలన నీవు లోకమున 'కేశవ' నామముతో ఖ్యాతి నందినవాడవయ్యెదవు అని నారద వచనము.

---

Abhirūpāḥ keśāḥ yasya saḥ One whose Keśā or locks are beautiful he is Keśavaḥ.

Or one who is Himself the three - Kaḥ (Brahmā), Aḥ (Viṣṇu) and Īśaḥ  (Siva) he is Keśava.

Or Keśi vadāt Kēśava One who destroyed the asura/demon Keśi in the Kr̥ṣṇa incarnation.

Viṣṇu Purāṇa - Part 5, Chapter 16
Yasyā ttvayaiṣa duṣṭātmā hataḥ keśi janārdhana,
Tasmā tkeśavanāmnā tvaṃ loke kyāto bhaviṣyasi. (23)

Sage Nārada delightedly exclaimed 'O Janārdhana! For this, that You have slain the impious Keśi, You shall be known in the world by the name of Keśava.'

योगो योगविदां नेता प्रधानपुरुषेश्वरः ।

नारसिंहवपु श्श्रीमान् केशवः पुरुषोत्तमः ॥ 3 ॥

యోగో యోగవిదాం నేతా ప్రధానపురుషేశ్వరః ।

నారసింహవపు శ్శ్రీమాన్ కేశవః పురుషోత్తమః ॥ 3 ॥

Yogo yogavidāṃ netā pradhānapuruṣeśvaraḥ ।

Nārasiṃhavapu śśrīmān keśavaḥ puruṣottamaḥ ॥ 3 ॥

22. శ్రీమాన్, श्रीमान्, Śrīmān

ఓం శ్రీమతే నమః | ॐ श्रीमते नमः | OM Śrīmate namaḥ

యస్య వక్షసి నిత్యం శ్రీః వసతి ఎవని వక్షమునందు ఎల్లప్పుడును శ్రీ వసించునో అట్టివాడు 'శ్రీమాన్‌'.

'శ్రీ' అనగా ఐశ్వర్యము. జ్ఞానైశ్వర్యము, మనోనిర్మలత్వము, ధర్మముయెడల మోక్షముయెడల ఉత్సాహము ఎచటనుండునో అచట సాక్షాత్ పరమాత్మ వెలుగుచున్నారని గ్రహింపనగును. భగవత్తేజముయొక్క అంశమువలన అట్టి పవిత్రగుణము సంభవించునని చెప్పుటవలన భగవత్తేజము, ఈశ్వరీయశక్తి (ఐశ్వర్యము) అనంతమని, అందలి ఏ ఒకానొక అంశమువలననో ఇట్టి ఉత్తమవిభూతి, ఉత్సాహాది సద్గుణములు సంభవించునని తెలియుచున్నది. కాబట్టి జనులట్టి సద్గుణములకు తమ హృదయములందు స్థానమొసంగి తద్వారా భగవత్సాన్నిధ్యమును అనుభూతమొనర్చుకొనవలెను. మఱియు ఆ ప్రకారములైన సుగుణము లెవనియందున్నను, అతడేజాతివాడైనను భగవంతునివలె వంద్యుడే యగును.

:: భగవద్గీత - విభూతి యోగము ::
యద్యద్విభూతిమత్సత్త్వం శ్రీమదూర్జితమేవ వా ।
తత్తదేవావగచ్ఛ త్వం మమ తేజోఽoశసమ్భవమ్ ॥ 41 ॥

ఈ ప్రపంచమున ఐశ్వర్యయుక్తమైనదియు, కాంతివంతమైనదియు, ఉత్సాహముతో గూడినదియునగు వస్తువు ఏది యేది కలదో అదియది నా తేజస్సుయొక్క అంశమువలన కలిగిన దానినిగనే నీవెఱంగుము.

---

One on whose chest the goddess Śrī always dwells. Śrī means opulence and prosperity. The Supreme Lord is the owner of all opulences.

Bhagavad Gīta - Chapter 10
Yadyadvibhūtimatsattvaṃ śrīmadūrjitameva vā ,
Tattadevāvagaccha tvaṃ mama tejo’ṃśasambhavam.(41)

Whatever object is verily endowed with majesty, possessed of prosperity or is energetic you know for certain each of them as having a part of My power as its source.

Śrī, also known as Goddess Lakṣmī is His Consort/power and has His chest as her abode. The above stanza clearly indicates that all of the opulences and prosperity, have a part of His power otherwise known as Śrī or Lakshmi as its source.

योगो योगविदां नेता प्रधानपुरुषेश्वरः ।

नारसिंहवपु श्श्रीमान् केशवः पुरुषोत्तमः ॥ 3 ॥

యోగో యోగవిదాం నేతా ప్రధానపురుషేశ్వరః ।

నారసింహవపు శ్శ్రీమాన్ కేశవః పురుషోత్తమః ॥ 3 ॥

Yogo yogavidāṃ netā pradhānapuruṣeśvaraḥ ।

Nārasiṃhavapu śśrīmān keśavaḥ puruṣottamaḥ ॥ 3 ॥

21. నారసింహవపుః, नारसिंहवपुः, Nārasiṃhavapuḥ

ఓం నారసింహవపుషే నమః | ॐ नारसिंहवपुषे नमः | OM Nārasiṃhavapuṣe namaḥ

నరస్య ఇమే నారాః నరునకు సింహమునకు సంబంధించు అవయవములు ఏ శరీరము (వపువు) నందు కనబడుచుండునో అట్టి వపువు ఎవనికి కలదో అట్టివాడు.

భాగవతసారముగా పేరొందిన శ్రీమన్నారాయణీయమునందలి 25వ దశకమునందు, మేల్పతూర్ నారాయణ భట్టాత్రివారు దర్శించిన నృసింహరూపము.

:: శ్రీమన్నారాయణీయం - 25వ దశకము ::
ఉత్సర్పద్వలిభంగభీషణహనుం హ్రస్వస్థవీయస్తరగ్రీవం పీవరదోశ్శతోద్గతనఖక్రూరాంశుదూరోల్బణమ్ ।
వ్యోమోల్లంఘి ఘనాఘనోపమఘనప్రధ్వానవిర్ధావిత స్పర్ధాలుప్రకరం నమామి భవతస్తన్నారసింహం వపుః ॥ 4 ॥

స్వామీ! అట్టహాసము చేసినపుడు నీ చెక్కిళ్ళు (గండ భాగము) ముడుతలు పడుచున్నవి. నీ కంఠభాగము పొట్టిగానుండి దృఢముగానున్నది. బాగుగా పుష్టిగలిగియున్న నీ హస్తములయొక్క గోళ్ళు మిక్కిలి వాడియై మహా భయంకరముగా ఉన్నవి. నీ శరీరము ఆకాశమునంటుకొనుచున్నట్లు చాలా ఎత్తుగానున్నది. నీ అట్టహాసము భయంకరమైన మేఘగర్జనమువలె ఉండి శత్రువులను తరిమితరిమి కొట్టుచున్నది. ప్రభూ! అట్టి నీ నృసింహ రూపమునకు నేను భక్తితో నమస్కరింతును.

---

One in whom the bodies of a man and a lion are combined. The reference is to the incarnation of man-lion form of Viṣṇu known as Nr̥siṃha.

Melpathur Narayana Bhattathiri who epitomized 18,000 splendid verses of Śrīmadbhāgavata into Śrīmannārāyaṇīyaṃ with 1036 verses, described the form of Nr̥siṃha in the 25^th canto asunder.

Śrīmannārāyaṇīyaṃ - 25^th Canto

Utsarpadvalibhaṃga-bhīṣaṇahanuṃ
    hrasvasthavīyastara-grīvaṃ
pīvaradośśatodgata-nakha
    krūrāṃśudūrolbaṇam,
Vyomollaṃghi-ghanāghanopamaghana
    pradhvānavirdhāvita -
spardhāluprakaraṃ namāmi -
    bhavatastannārasiṃhaṃ vapuḥ. (4)

Your cheeks were made terrifying by the lines formed by wrinkles when You roared, with a short but stout neck, with a hundred mighty arms with outstretching claws shining and instilling fear, with a tumultuous roar like that of thunder originating in dense clouds, which drives away repeatedly hordes of enemies, Your such manifestation in the form of a Narasiṃha (man-lion), I humbly and devoutly salute.
 

योगो योगविदां नेता प्रधानपुरुषेश्वरः ।

नारसिंहवपु श्श्रीमान् केशवः पुरुषोत्तमः ॥ 3 ॥

యోగో యోగవిదాం నేతా ప్రధానపురుషేశ్వరః ।

నారసింహవపు శ్శ్రీమాన్ కేశవః పురుషోత్తమః ॥ 3 ॥

Yogo yogavidāṃ netā pradhānapuruṣeśvaraḥ ।

Nārasiṃhavapu śśrīmān keśavaḥ puruṣottamaḥ ॥ 3 ॥

20. ప్రధానపురుషేశ్వరః, प्रधानपुरुषेश्वरः, Pradhānapuruṣeśvaraḥ

ఓం ప్రధానపురుషేశ్వరాయ నమః | ॐ प्रधानपुरुषेश्वराय नमः | OM Pradhānapuruṣeśvarāya namaḥ

ప్రధానం చ పురుషశ్చ ప్రధాన పురుషౌ; ప్రధాన పురుషయోః ఈశ్వరః - ప్రధాన పురుషేశ్వరః అని విగ్రహవాక్యము. ప్రధానం అనగా 'ప్రకృతి' అనబడు 'మాయ'. 'పురుషః' అనగా జీవుడు. ఆ ఇద్దరకును ఈశ్వరుడు అనగా వారిని తమ వ్యాపారములందు ప్రవర్తిల్లుజేయువాడు 'ప్రధానపురుషేశ్వరుడు'.

:: శ్వేతాశ్వతరోపనిషద్ - 16వ అధ్యాయం ::
స విశ్వకృద్ విశ్వవిదాత్మయోనిర్జ్ఞః కాలకాలో గుణీ సర్వవిద్యః ।
ప్రధానక్షేత్రజ్ఞపతిర్గుణేశః సంసారమోక్షస్థితిబన్ధహేతుః ॥ 16 ॥

విశ్వముయొక్క సృష్టి, లయ, స్థితి కారకుడూ, ఆత్మయోని (స్వయంభూ) చైతన్య స్వరూపుడూ, కాలకాలుడూ, కారుణ్యమూర్తీ, అన్ని విద్యలకూ ఆలవాలమైనవాడున్నూ, ప్రకృతీ మరియూ జీవాత్మలకు ప్రభువూ, త్రిగుణాలకు ఈశ్వరుడు (అతీతుడు) అయిన ఆతండు ఈ సంసారమును సాగించుటకు, దానినుండి మోక్షమునందుటకు, దానిలో చిక్కుకొనుటకు కారణభూతుడు.

ఈ 'ప్రధానపురుషేశ్వరః' నామము యొక్క అర్థమును వివరించునది శ్రీమభగవద్గీతలోని క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞ విభాగ యోగము. అధ్యాయములోని మొదటి శ్లోకము అర్జునుని ప్రశ్న.

అర్జున ఉవాచ :-
ప్రకృతిం పురుషం చైవ క్షేత్రం క్షేత్రజ్ఞ మేవ చ ।
ఏతద్వేదితుమిచ్ఛామి జ్ఞాననం జ్ఞేయం చ కేశవ ॥ 1 ॥

ఓ కృష్ణా! ప్రకృతిని, పురుషుని, క్షేత్రమును, క్షేత్రజ్ఞుని, జ్ఞానమును, జ్ఞేయమును (తెలియదగినదియగు పరమాత్మను) - వీనినన్నిటిని గూర్చి తెలిసికొనగోరుచున్నాను.

---

The Master of Pradhāna, otherwise known as Prakr̥ti and Māya, as well as of Puruṣa or Jīva.

Śvetāśvataropaniṣad - Chapter 6
Sa viśvakr̥d viśvavidātmayonirjñaḥ kālakālo guṇī sarvavidyaḥ,
Pradhānakṣetrajñapatirguṇeśaḥ saṃsāramokṣasthitibandhahētuḥ. (16)

He who is the support of both the unmanifested Prakr̥ti and the Jīva, who is the Lord of the three guṇas and who is the cause of bondage, existence and Liberation from Saṃsara, is verily the Creator of the universe, the Knower, the inmost Self of all things and their Source − the omniscient Lord, the Author of time, the Possessor of virtues, the Knower of everything.

Chapter 13 of Śrīmabhagavadgīta is with detailed explanation answering Arjunā's inquiry about Prakr̥ti (nature), Puruṣa (the enjoyer), Kṣētra, (the field), Kṣētrajña (its knower), and Jñāna (knowledge) and Jñēya (object of knowledge). This Chapter about knowledge of the aspects 'Nature and Soul' is a full-blown explanation to the divine name of 'Pradhānapuruṣeśvaraḥ.'

योगो योगविदां नेता प्रधानपुरुषेश्वरः ।

नारसिंहवपु श्श्रीमान् केशवः पुरुषोत्तमः ॥ 3 ॥

యోగో యోగవిదాం నేతా ప్రధానపురుషేశ్వరః ।

నారసింహవపు శ్శ్రీమాన్ కేశవః పురుషోత్తమః ॥ 3 ॥

Yogo yogavidāṃ netā pradhānapuruṣeśvaraḥ ।

Nārasiṃhavapu śśrīmān keśavaḥ puruṣottamaḥ ॥ 3 ॥

19. యోగవిదాం నేతా, योगविदां नेता, Yogavidāṃ netā

ఓం యోగవిదాం నేత్రే నమః | ॐ योगविदां नेत्रे नमः | OM Yogavidāṃ netre namaḥ

యోగం విందతే యోగమును విచారణ చేయుదురు. యోగం విందతి యోగమును ఎరుగుదురు. యోగం విందతి యోగమును పొందుదురు. ఇట్టివారు యోగ విదులు. 'నేతా' - ఒక చోటినుండి మరియొక చోటికి లేదా ముందునకు తీసుకొనిపోవువాడు.

యోగ విదుల యోగక్షేమములను ముందునకు కొనిపోవువాడు కావున యోగవిదాం నేతాః అని విష్ణువు పిలువబడుచున్నాడు.

:: భగవద్గీత - రాజవిద్యా రాజగుహ్య యోగము ::
అనన్యాశ్చిన్తయన్తో మాం యే జనాః పర్యుపాసతే ।
తేషాం నిత్యాభియుక్తానాం యోగక్షేమం వహామ్యహమ్ ॥ 22 ॥

ఎవరు ఇతర భావములు లేనివారై నన్ను గూర్చి చింతించుచు ఎడతెగక ధ్యానించుచున్నారో, ఎల్లప్పుడు నాయందే నిష్ఠగల్గియుండు అట్టివారి యోగక్షేమములను నేను వహించుచున్నాను.

ఇది గీతలో చాలముఖ్యమైన శ్లోకము. దాదాపు గీతయొక్క మధ్యభాగమున నుండుటవలన ఇది గీతారత్నమాలయందు మధ్యమణియై హృదయస్థానము నలంకరించుచున్నది. ఈ శ్లోకముద్వారా భగవానుడు అభయమొసంగినారు. నిరంతరము తాము పరమాత్మ చింతనచేయుచుండుచో, తమయొక్క అవసరములను తీర్చువారెవరని భక్తులు శంకించుదురేమోయని తలంచి 'ఆ పనిని నేనే వహించెదనని' భగవానుడు ఇచట సెలవిచ్చిరి. లేని శుభము వచ్చుట యోగము. వచ్చిన శుభము తగ్గకుండుట క్షేమము. ఈ ప్రకారముగ భక్తుల యోగక్షేమములను తాను 'యోగవిదాం నేత'యై వహించెదనని భగవానుడు హామీనిచ్చెను.

---

Yogaṃ vindate contemplates on yoga. Yogaṃ vindati practices yoga. Yogaṃ vindati attains yoga. (Please refer to the description of previous divine name of 'Yogaḥ' to understand the meaning of Yoga. In this context, the word 'Yoga' is not to be interpreted as the form of physical exercise/practice as most of us know it as.)

Bhagavad Gitā - Chapter 9
Ananyāścintayanto māṃ ye janāḥ paryupāsate,
Teṣāṃ nityābhiyuktānāṃ yogakṣemaṃ vahāmyaham. (22)

Those persons who, becoming non-different from Me and meditative, worship Me everywhere, for them, who are ever attached to Me, I arrange for securing what they lack and preserving what they have.

Does not the Lord surely arrange for securing what they lack and protecting what they have even in case of other devotees? This is true. He does arrange for it. But the difference lies in this: Other who are devotees make their own efforts as well for their own sake, to arrange for securing what they lack and protecting what they have. On the contrary, those who have realized non-duality do not make any effort to arrange for themselves the acquisition of what they have. Indeed, they desire nothing for themselves, in life or in death. They have taken refuge only in the Lord. Therefore the Lord Himself arranges to procure what they do not have and protect what they have got.

The Leader of those that know Yoga is the Lord Viṣṇu in the form of Yogavidāṃ netā.

योगो योगविदां नेता प्रधानपुरुषेश्वरः ।

नारसिंहवपु श्श्रीमान् केशवः पुरुषोत्तमः ॥ 3 ॥

యోగో యోగవిదాం నేతా ప్రధానపురుషేశ్వరః ।

నారసింహవపు శ్శ్రీమాన్ కేశవః పురుషోత్తమః ॥ 3 ॥

Yogo yogavidāṃ netā pradhānapuruṣeśvaraḥ ।

Nārasiṃhavapu śśrīmān keśavaḥ puruṣottamaḥ ॥ 3 ॥

18. యోగః, योगः, Yogaḥ

ఓం యోగాయ నమః | ॐ योगाय नमः | OM Yogāya namaḥ

జ్ఞానేంద్రియాణి సర్వాణి నిరుధ్య మనసా సహా ।
ఏకత్వభావనా యోగః క్షేత్రజ్ఞపరమాత్మనో ॥

సర్వ జ్ఞానేంద్రియములను ఇంద్రియ విషయములను ఆయా సంకల్పముల చేయుచు వాని వలన కలుగు అనుభవములను జీవునకు అందజేయు మనస్సును కూడ తమ తమ వ్యాపారములయందు ప్రవర్తిల్లనీయక నీరోధించి క్షేత్రజ్ఞ (జీవాత్మ) పరమాత్మలకు ఏకత్వమను భావన చేయుట యోగము అని తాత్పర్యము.

:: భగవద్గీత - సాఙ్ఖ్య యోగము ::
యోగస్థః కురు కర్మాణి సఙ్గం త్వక్త్వా ధనంజయ ।
సిద్ధ్యసిద్ధ్యోః సమో భూత్వా సమత్వం యోగ ఉచ్యతే ॥ 48 ॥

ఓ అర్జునా! నీవు యోగనిష్ఠయందుండి, సంగమును త్యజించి, కార్యము ఫలించినను, ఫలించకపోయినను సమానముగ నున్నవాడవై కర్మలను జేయుము. అట్టి సమత్వబుద్ధియే యోగమనబడును.

యోగమనగా నేమి? కార్యము యొక్క సిద్ధి, అసిద్ధులయందు సమభావము గలిగియుండుటయే యోగమని ఇట పేర్కొనబడినది. మనస్సు - ఆత్మలయొక్క కలయికయే యోగము. జీవ పరమాత్మలయొక్క సంయోగమే యోగము. అట్టి యోగస్థితియందే ఈ నిర్వికారసమస్థితి ఉదయించును. గావున దానికిన్ని యోగమను పేరిచట పెట్టబడెను. కావున యోగమునందుండి అనగా ఆత్మయందు నిలుకడగలిగి దృశ్యముతో సంగమును త్యజించి ఫలముయొక్క ప్రాప్తాప్రాప్తములందు సమభావముగల్గి కార్యములను జేయమని భగవానుడు ఆనతిచ్చుచున్నాడు.

అట్టి యోగముచే పొందబడదగువాడు కావున విష్ణుడును 'యోగః' అనబడును.

---

Jñānēṃdriyāṇi sarvāṇi nirudhya manasā sahā,
ēkatvabhāvanā yōgaḥ kṣētrajñaparamātmanō.

The contemplation of the unity of the Jivātma and the Paramātmā, with the organs of knowledge and the mind withheld, is Yoga.

Bhagavad Gita - Chapter 2
Yogasthaḥ kuru karmāṇi saṅgaṃ tvaktvā dhanañjaya,
Siddhyasiddhyoḥ samo bhūtvā samatvaṃ yoga ucyatē. (48)

By being established in Yoga, O Dhanañjaya, undertake actions, casting off attachment and remaining equipoised in success and failure. Such equanimity is called Yoga.

What is Yoga? Yoga means to concentrate the mind upon the Supreme by controlling the ever-disturbing senses. Undertake actions for pleasing God, but not for propitiating Him to become favourable towards you casting off attachment, in the form, 'God will be pleased with me.' This should be done equipoised in success and failure - even in the success characterized by the attainment of Knowledge that arises from the purification of the mind when one performs actions without hankering for the results and in the failure that arises from its opposite.

He (Viṣṇu) is the Yoga because he is to be reached by means of it.

योगो योगविदां नेता प्रधानपुरुषेश्वरः ।

नारसिंहवपु श्श्रीमान् केशवः पुरुषोत्तमः ॥ 3 ॥

యోగో యోగవిదాం నేతా ప్రధానపురుషేశ్వరః ।

నారసింహవపు శ్శ్రీమాన్ కేశవః పురుషోత్తమః ॥ 3 ॥

Yogo yogavidāṃ netā pradhānapuruṣeśvaraḥ ।

Nārasiṃhavapu śśrīmān keśavaḥ puruṣottamaḥ ॥ 3 ॥

17. అక్షరః, अक्षरः, Akṣaraḥ

ఓం అక్షరాయ నమః | ॐ अक्षराय नमः | OM Akṣarāya namaḥ

ప్రపంచమున సమస్త దృశ్యపదార్థములున్ను కాలక్రమమున నశించిపోవుచున్నవి. అవి క్షరములు. నశింపని వస్తువొక్కటియే కలదు. అది దృగ్రూపమగు పరబ్రహ్మము. అది అక్షరము (న క్షరతి). నాశరహితమైనది. అది నిరతిశయ అక్షరస్వరూపము; నశింపనిది; దేశకాలాదులచే ఎన్నడూ పరిచ్ఛిన్నము కానిది.

న క్షరతి ఇతి అక్షరః - నశించడు; అతడే పరమాత్మ; [అశ్ + సర > అక్ + షర > అక్షరః; అశ - భోజనే లేదా అశూ - వ్యాప్తౌ - ధాతువులు]

శ్లోకమున 'క్షేత్రజ్ఞోఽక్షర ఏవ చ' అనుచు అవధారణార్థకమగు 'ఏవ' అని ప్రయోగించుటచే క్షేత్రజ్ఞునకును అక్షరునకును నడుమ పరమార్థమున (సత్యముగా) భేదములేదు. 'త త్వ మసి' - 'ఆ పరమాత్మ తత్వము నీవే.' అను శ్రుతి ఇందు ప్రమాణము. 'చ' (కూడ) అనుటచే ఆ ఇరువురకును వ్యవహారమున భేదము కలదనియు అట్టి లోక ప్రసిద్ధి ప్రామాణికముగా తీసుకొనదగదు కావున వాస్తవమున అభేదమే యనియు తెలియవలెను.

:: భగవద్గీత - అక్షరపరబ్రహ్మ యోగము ::
అక్షరం బ్రహ్మ పరమం స్వభావోఽధ్యాత్మముచ్యతే ।
భూతభావోద్భవకరో విసర్గః కర్మసంజ్ఞితః ॥ 3 ॥

సర్వోత్తమమైన (నిరతిశయమైన) నాశరహితమైనదే బ్రహ్మమనబడును. ప్రత్యగాత్మభావము ఆధ్యాత్మమని చెప్పబడును. ప్రాణికోట్లకు ఉత్పత్తిని గలుగజేయు త్యాగపూర్వకమైన క్రియ కర్మమను పేరు కలిగియున్నది.

---

Akṣaram means that which does not perish (Na Kṣarati), indestructible, infallible, imperishable and that which is beyond the perception of the senses.  The word Akṣaram is very significant because this material creation is subject to destruction but the Lord is above this material creation. He is the cause of all causes, and being so, He is superior to all the conditioned souls within this material nature as well as the material cosmic manifestation itself. He is therefore the all-great Supreme.

The word Akṣara is formed by adding the suffix 'sara' at the end of the root 'aś'. Eva ca in the text show respectively that according to the great dictum 'Tat tvam asi' Kṣetrajñaḥ and Akṣara are identical metaphysically and that their difference is relevant only relatively.

Bhagavad Gita – Chapter 8
Akṣaraṃ brahma paramaṃ svabhāvo’dhyātmamucyate,
Bhūtabhāvodbhavakaro visargaḥ karmasaṃjñitaḥ. (3 )

The Immutable is the supreme Brahman; self-hood is said to be the entity present in the individual plane. By action is meant the offerings which bring about the origin of the existence of things.

पूतात्मा परमात्मा च मुक्तानां परमा गतिः ।

अव्ययः पुरुषस्साक्षी क्षेत्रज्ञोऽक्षर एव च ॥ 1 ॥

పూతాత్మా పరమాత్మా చ ముక్తానాం పరమా గతిః ।

అవ్యయః పురుషస్సాక్షీ క్షేత్రజ్ఞోఽక్షర ఏవ చ ॥ 2 ॥

Pūtātmā paramātmā ca muktānāṃ paramā gatiḥ ।

Avyayaḥ puruṣassākṣī kṣetrajño’kṣara ēva ca ॥ 2 ॥

16. క్షేత్రజ్ఞః, क्षेत्रज्ञः, Kṣetrajñaḥ

ఓం క్షేత్రజ్ఞాయ నమః | ॐ क्षेत्रज्ञाय नमः | OM Kṣetrajñāya namaḥ

క్షేత్రం - శరీరం - జానాతి; క్షేత్రమును - చైతన్యమునకు ఆశ్రయమగు శరీరమును తన జ్ఞానశక్తితో ఎరుగువాడు క్షేత్రజ్ఞుడు.

:: మహాభారతం - శాంతి పర్వం ::
క్షేత్రాణి హి శరీరాణి బీజం చాపి శుభాశుభం ।
తాని వేత్తి స యోగాత్మా తతః క్షేత్రజ్ఞ ఉచ్యతే ॥ 351.6 ॥

శరీరములను క్షేత్రములందురు. ప్రాణుల శుభాశుభకర్మములు వానికి బీజము. యోగాత్ముడగు పరమాత్ముడు ఈ రెంటిని ఎరిగియుండును. అందుచే అతడు క్షేత్రజ్ఞుడని వ్యవహరింపబడుతాడు.

:: భగవద్గీత - కేత్రక్షేత్రజ్ఞ విభాగయోగము ::
ఇదం శరీరం కౌన్తేయ క్షేత్రమిత్యభిధీయతే ।
ఏతద్యో వేత్తి తం ప్రాహుః క్షేత్రజ్ఞ ఇతి తద్విదః ॥ 2 ॥

శ్రీ భగవానుడు చెప్పెను - కుంతీపుత్రుడవగు ఓ అర్జునా! ఈ శరీరమే క్షేత్రమనబడుచున్నది. దానిని తెలిసికొనువాడు క్షేత్రజ్ఞుడని - క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞుల నెఱింగినవారు చెప్పుదురు.

ఈ జడమైన శరీరమును చైతన్యవంతమైన ఒకశక్తి తెలిసికొనుచున్నది. ఆ ప్రజ్ఞారూపమగు వస్తువునే క్షేత్రజ్ఞుడందురు. క్షేత్రమగు శరీరమును తెలిసికొనువాడు క్షేత్రజ్ఞుడు. అతడే ప్రత్యగాత్మ. దేహేంద్రియాది సంఘాతమునకంతయు అతడు సాక్షి, నిర్వికారుడు, చిద్రూపుడు, అవినాశి, పంచకోశవిలక్షణుడు. జడమగుదానిని జడమగునది తెలిసికొనలేదు. ప్రజ్ఞయే దానిని తెలిసికొనగలది. ఆ ప్రజ్ఞయే క్షేత్రజ్ఞుడు. 'వేత్తి' (ఎరుంగుచున్నాడు) అని చెప్పుటవలన క్షేత్రజ్ఞుడు ప్రజ్ఞావంతుడనియు, జడస్వరూపుడు కాడనియు స్పష్టమగుచున్నది.

---

The knower of the field or body is called Kṣetrajña.

Mahābhārata - Śānti Parvaṃ 
Kṣetrāṇi hi śarīrāṇi bījaṃ cāpi śubhāśubhaṃ,
tāni vetti sa yōgātmā tataḥ kṣetrajña ucyate. (351.6)

These bodies are the fields in which seeds consisting of man's good and bad acts yield their fruits as enjoyments and sufferings. As the dwelling spirit is the Knower of all these, He is called Kṣetrajña.

Bhagavad Gitā- Chapter - 13
Idaṃ śarīraṃ kaunteya kṣetramityabhidhīyate,
Etadyo vetti taṃ prāhuḥ kṣetrajña iti tadvidaḥ. (2)

O son of Kuntī! This body is referred to as the 'field.' Those who are versed in this call him who is the conscious of it as the 'Knower of the field.'

Field of activity is the body. And what is the body? The body is made of senses. The conditioned soul wants to enjoy sense gratification, and, according to his capacity to enjoy sense gratification, he is offered a body, or field of activity. Therefore the body is called kṣetra, or the field of activity for the conditioned soul. Now, the person, who should not identify himself with the body, is called Kṣetrajñaḥ, the knower of the field. It is not very difficult to understand the difference between the field and its knower, the body and the knower of the body.

पूतात्मा परमात्मा च मुक्तानां परमा गतिः ।

अव्ययः पुरुषस्साक्षी क्षेत्रज्ञोऽक्षर एव च ॥ 1 ॥

పూతాత్మా పరమాత్మా చ ముక్తానాం పరమా గతిః ।

అవ్యయః పురుషస్సాక్షీ క్షేత్రజ్ఞోఽక్షర ఏవ చ ॥ 2 ॥

Pūtātmā paramātmā ca muktānāṃ paramā gatiḥ ।

Avyayaḥ puruṣassākṣī kṣetrajño’kṣara ēva ca ॥ 2 ॥

15. సాక్షీ, साक्षी, Sākṣī

ఓం సాక్షిణే నమః | ॐ साक्षिणे नमः | OM Sākṣiṇe namaḥ

సాక్షాత్‌గా తనస్వరూపమేయగు జ్ఞానముతో ప్రతియొక దానిని చూచును. పరమాత్ముని స్వస్వరూపమే జ్ఞానము. అతడు చిత్ (జ్ఞాన) స్వరూపుడు కావున దృశ్యజగత్తునందలి ప్రతియొక తత్త్వమును పరమార్థ తత్త్వమగు తన స్వరూపమును కూడ దేనితోను వ్యవధానముకాని దేని తోడ్పాటు గాని లేక చూచువాడు అతడే.

:: భగవద్గీత - రాజవిద్యా రాజగుహ్య యోగము ::
గతిర్భర్తా ప్రభుస్సాక్షీ నివాసశ్శరణం సుహృత్ ।
ప్రభవః ప్రలయః స్థానం నిధానం బీజమవ్యయమ్ ॥ 18 ॥

పరమలక్ష్యమును, భరించువాడును, ప్రభువును, సాక్షియు, ప్రాణుల నివాసమును, శరణమొందదగినవాడును, హితమొనర్చువాడును, సృష్టిస్థితిలయకర్తయు, నిక్షేపమును, నాశరహితమైన బీజమును నేనే అయియున్నాను. 

---

One who witnesses everything, without any aid or instruments, by virtue of His inherent nature alone.

Bhagavad Gita - Chapter 9
Gatirbhartā prabhussākṣī nivāsaśśaraṇaṃ suhr̥t,
Prabhavaḥ pralayaḥ sthānaṃ nidhānaṃ bījamavyayam. (18)

I am the fruit of actions, the nourisher, the Lord, witness, abode, refuge, friend, origin, end, foundation, store and the imperishable seed.

पूतात्मा परमात्मा च मुक्तानां परमा गतिः ।

अव्ययः पुरुषस्साक्षी क्षेत्रज्ञोऽक्षर एव च ॥ 1 ॥

పూతాత్మా పరమాత్మా చ ముక్తానాం పరమా గతిః ।

అవ్యయః పురుషస్సాక్షీ క్షేత్రజ్ఞోఽక్షర ఏవ చ ॥ 2 ॥

Pūtātmā paramātmā ca muktānāṃ paramā gatiḥ ।

Avyayaḥ puruṣassākṣī kṣetrajño’kṣara ēva ca ॥ 2 ॥

14. పురుషః, पुरुषः, Puruṣaḥ

ఓం పురుషాయ నమః | ॐ पुरुषाय नमः | OM Puruṣāya namaḥ

:: మహాభారతము శాంతి పర్వము ::
నవద్వారం పురం పుణ్య - మేతైర్భావైః సమన్వితం ।
వ్యాప్య శేతే మహాత్మా య స్తస్మాత్పురుష ఉచ్యతే ॥ 21.37 ॥

పురం అనగా శరీరము. పురే శేతే ఇతి పురుషః - పురమునందు శయనించు వాడు. లేదా సృష్టికిని పూర్వమునందే ఉండెను అను అర్థమున పురా - అసిత్ - అను విగ్రహవాక్యమున (ధాతువగు 'అస్‌' (ఉండు) అనుదానిని వెనుక ముందులుగా మార్చగా పురా + అస్ > పురా + స్ అ > పురా - స > పుర - ష =) పురుష అగును. 'పూర్వమేవాఽహ మిహాస మితి - తత్ పురుషస్య పుర్షత్వమ్‌' - ఇతః పూర్వమే నేను ఇక్కడ ఉంటిని' అను అర్థమున ఏర్పడుటయే 'పురుష' శబ్దపు అర్థమునందలి పురుషత్వము.

'అంతటను అన్నియును తానై నిండి యుండుటచే లేదా అన్నిటిని తన శక్తితో నింపుటచే అన్నిట చేరియుండుటచే ఆ హేతువు వలన ఈ పరమాత్ముడు 'పురుషుడు' అని చెప్పబడుచున్నాడు' అను పంచమవేద వచనము (ఉద్యోగ - 70:11) ప్రమాణము.

:: భగవద్గీత - అక్షరపరబ్రహ్మ యోగము ::
అభ్యాసయోగయుక్తేన చేతసా నాన్యగామినా ।
పరమం పురుషం దివ్యం యాతి పార్థానుచిన్తయన్ ॥ 8 ॥

ఓ అర్జునా! అభ్యాసమను యోగముతో గూడినదియు, ఇతర విషయములపైకి పోనిదియునగు మనస్సుచేత, అప్రాకృతుడైన సర్వోత్తముడగు పరమపురుషుని మరల స్మరించుచు మనుజుడు వారినే పొందుచున్నాడు.

---

Mahābhārata - Śānti parva
Navadvāraṃ puraṃ puṇya - metairbhāvaiḥ samanvitaṃ,
Vyāpya śete mahātmā ya stasmātpuruṣa ucyate. (21.37)

The great being resides in and pervades the mansion of the body, having all the features described before and provided with nine gateways; because of this He is called Puruṣa.

Or by interpreting the word as purā āsit, the word can be given the meaning of 'One Who existed always.' Or it can mean one who is pūrṇa, perfect; or one who makes all things pūrita i.e., filled by pervading them.

Bhagavad Gitā - Chapter 8
Abhyāsayogayuktena cetasā nānyagāminā,
Paramaṃ puruṣaṃ divyaṃ yāti pārthānucintayan. (8)

O Son of Pr̥thā, by meditating with a mind which is engaged in the yoga of practice and which does not stray away to anything else, one reaches the supreme Person existing in the effulgent region.

पूतात्मा परमात्मा च मुक्तानां परमा गतिः ।

अव्ययः पुरुषस्साक्षी क्षेत्रज्ञोऽक्षर एव च ॥ 1 ॥

పూతాత్మా పరమాత్మా చ ముక్తానాం పరమా గతిః ।

అవ్యయః పురుషస్సాక్షీ క్షేత్రజ్ఞోఽక్షర ఏవ చ ॥ 2 ॥

Pūtātmā paramātmā ca muktānāṃ paramā gatiḥ ।

Avyayaḥ puruṣassākṣī kṣetrajño’kṣara ēva ca ॥ 2 ॥

13. అవ్యయః, अव्ययः, Avyayaḥ

ఓం అవ్యయాయ నమః | ॐ अव्ययाय नमः | OM Avyayāya namaḥ

అవ్యయః: న - వ్యేతి; ఇతడు వినాశనము నందడు; 2. లేదా - ఈతడు (తన స్వరూపమునుండి) మార్పునందడు. 'అజరోఽమరోఽవ్యయః' - 'ముసలితనము లేనివాడు, మృతి లేనివాడు, మార్పు లేనివాడు' అను శ్రుతి ఇచ్చట ప్రమాణము. [న+వి+ఇ(ణ్‌)+అ>వ్యయః; ఇ(ణ్‌)-గతౌ-ధాతువు]

:: భగవద్గీత - జ్ఞాన యోగము ::
అజోఽపి సన్నవ్యయాత్మా భూతానామీశ్వరోఽపి సన్ ।
ప్రకృతిం స్వామధిష్ఠాయ సంభవామ్యాత్మమాయయా ॥ 6 ॥

నేను పుట్టుకలేనివాడను, నాశరహితస్వరూపముకలవాడను, సమస్తప్రాణులకు ఈశ్వరుడను అయియున్నప్పటికి స్వకీయమగు ప్రకృతిని వశపఱచుకొని నా మాయాశక్తిచేత అవతరించుచున్నాను.

:: భగవద్గీత - విజ్ఞాన యోగము ::
నాహం ప్రకాశః సర్వస్య యోగమాయాసమావృతాః ।
మూఢోఽయం నాభిజానాతి లోకో మామజమవ్యయమ్ ॥ 25 ॥

యోగమాయచే బాగుగ కప్పబడియుండుటచే నేను అందఱికిని కనుపించు వాడనుగాను. అవివేకులగు ఈ జనులు నన్ను పుట్టుకలేనివానినిగను, నాశరహితునిగను ఎరుగరు.

:: భగవద్గీత - రాజవిద్యా రాజగుహ్య యోగము ::
మహాత్మానస్తు మాం పార్థ దైవీం ప్రకృతిమాశ్రితాః ।
భజన్త్యనన్యమనసో జ్ఞాత్వా భూతాదిమవ్యయమ్ ॥ 13 ॥

ఓ అర్జునా! మహాత్ములైతే దైవీ ప్రకృతిని ఆశ్రయించినవారలై నన్ను సమస్తప్రాణులకును ఆదికారణునిగను, నాశరహితునిగను ఎఱింగి వేఱొకదానియందు మనస్సునుంచనివారలై నన్నే సేవించుచుందురు. 

---

Avyayaḥ: One for whom there is no decay. He is described in the Śr̥ti as 'Ajarō’marō’vyayaḥ' - unaging, undying and undecaying.

Bhagavad Gitā - Chapter 4
Ajo’pi sannavyayātmā bhūtānāmīśvaro’pi san,
Prakr̥tiṃ svāmadhiṣṭhāya saṃbhavāmyātmamāyayā (6)

Though I am birthless, undecaying by nature, and the Lord of beings, (still) by subjugating My Prakr̥ti, I take birth by means of My own Māyā.

Bhagavad Gitā - Chapter 7
Nāhaṃ prakāśaḥ sarvasya yogamāyāsamāvr̥tāḥ,
mūḍo’yaṃ nābhijānāti loko māmajamavyayam. (25)

Being enveloped by yoga-māyā, I do not become manifest to all. This deluded world does not know Me who am birthless and undecaying.

Bhagavad Gitā - Chapter 9
Mahātmānastu māṃ pārtha daivīṃ prakr̥timāśritāḥ,
Bhajantyananyamanaso jñātvā bhūtādimavyayam. (13)

O son of Pr̥thā, the noble ones, being possessed of divine nature, surely adore Me with single-mindedness, knowing Me as the Supreme Personality of Godhead, original and inexhaustible..

पूतात्मा परमात्मा च मुक्तानां परमा गतिः ।

अव्ययः पुरुषस्साक्षी क्षेत्रज्ञोऽक्षर एव च ॥ 1 ॥

పూతాత్మా పరమాత్మా చ ముక్తానాం పరమా గతిః ।

అవ్యయః పురుషస్సాక్షీ క్షేత్రజ్ఞోఽక్షర ఏవ చ ॥ 2 ॥

Pūtātmā paramātmā ca muktānāṃ paramā gatiḥ ।

Avyayaḥ puruṣassākṣī kṣetrajño’kṣara ēva ca ॥ 2 ॥

12. ముక్తానాం పరమా గతిః, मुक्तानां परमा गतिः, Muktānāṃ paramā gatiḥ

ఓం ముక్తానాం పరమాయై గతయే నమః | ॐ मुक्तानां परमायै गतये नमः | OM Muktānāṃ Paramāyai Gataye Namaḥ

ముక్తి నందిన వారలకు ఉత్తమమగు గమ్యము (అగుదేవత); అతనిని చేరిన వారికి పునరావృత్తి లేదు కదా! భగవద్గీత సాంఙ్ఖ్య యోగాధ్యాయమునందు ఈ దివ్య నామము యొక్క వివరణ పలు శ్లోకాలలో కనబడుతుంది.

కర్మజం బుద్ధియుక్తా హి ఫలం త్యక్త్వా మనీషిణః ।

జన్మబన్ధవినిర్ముక్తాః పదం గచ్ఛన్త్యనామయమ్ ॥ 2.51 ॥

సమత్వబుద్ధితో గూడిన వివేకవంతులు కర్మముల నొనర్చుచున్నను వాని ఫలమును త్యజించివైచి జననమరణరూపమను బంధమునుండి విడుదలను బొందినవారై దుఃఖరహితమగు మోక్షపదవిని బొందుచున్నారు.

విహాయ కామాన్ యస్సర్వాన్ పుమాం శ్చరతి నిస్స్పృహః ।

నిర్మమో నిరహంకారః స శాన్తి మధిగచ్ఛతి ॥ 2.71 ॥

ఏషా బ్రాహ్మీస్థితి పార్థనైనాం ప్రాప్య విముహ్యతి ।

స్థిత్వాఽస్యా మన్తకాలేఽపి బ్రహ్మనిర్వాణ మృచ్ఛతి ॥ 2.72 ॥

ఎవడు సమస్తములైన కోరికలను, శబ్దాదివిషయములను త్యజించి వానియందేమాత్రము ఆశలేక, అహంకారమమకారవర్జితుడై ప్రవర్తించునో అట్టివాడే శాంతిని పొందుచున్నాడు. అర్జునా! ఇదియంతయు బ్రహ్మసంబంధమైన స్థితి; ఇట్టి బ్రాహ్మీస్థితిని బొందినవాడు మఱల నెన్నటికి విమోహమును జెందనేరడు. అంత్యకాలమునందు గూడ ఇట్టి స్థితియందున్నవాడు బ్రహ్మానందరూప మోక్షమును బడయుచున్నాడు.

---

The highest goal of the liberated ones. For one who attains to Him, there is neither rebirth nor attaining to any thing higher, there being nothing higher than Him.

The second chapter of Bhagavad Gitā on 'The Path of Knowledge' provides elaboration on this divine name in multiple Ślokās.

Karmajaṃ buddhiyuktā hi falaṃ tyaktvā manīṣiṇaḥ,
Janmabandhavinirmuktāḥ padaṃ gacchantyanāmayam. (2.51)

Because, those who are devoted to wisdom, (they) becoming men of Enlightenment by giving up the fruits produced by actions, reach the state beyond evils by having become freed from the bondage of birth.

Vihāya kāmān yassarvān pumāṃ ścarati nisspr̥haḥ,
Nirmamō nirahaṃkāraḥ sa śānti madhigacchati. (2.71)
Ēṣā brāhmīsthiti pārthanaināṃ prāpya vimuhyati,
Sthitvā’syā mantakālē’pi brahmanirvāṇa mr̥cchati. (2.72)

That man attains peace who, after rejecting all desires, moves about free from hankering, without the idea of ('me' and) 'mine' and devoid of pride. O Parthā, this is the state of being established in Brahman. One does not become deluded after attaining this. One attains identification with Brahman by being established in this state even in the closing years of one's life.

पूतात्मा परमात्मा च मुक्तानां परमा गतिः ।

अव्ययः पुरुषस्साक्षी क्षेत्रज्ञोऽक्षर एव च ॥ 2 ॥

పూతాత్మా పరమాత్మా చ ముక్తానాం పరమా గతిః ।

అవ్యయః పురుషస్సాక్షీ క్షేత్రజ్ఞోఽక్షర ఏవ చ ॥ 2 ॥

Pūtātmā paramātmā ca muktānāṃ paramā gatiḥ ।

Avyayaḥ puruṣassākṣī kṣetrajño’kṣara ēva ca ॥ 2 ॥

11. పరమాత్మా, परमात्मा, Paramātmā

ఓం పరమాత్మనే నమః | ॐ परमात्मने नमः | OM Paramātmane  namaḥ

పరమశ్చ అసౌ ఆత్మాచ; సర్వోత్తమమగు ఆత్మ ఇది (పరమాత్మ నుండి ఏర్పడిన జగద్రూప); కార్యముకంటెను ఆ జగత్తునకు కారణముగా నుండు అవ్యక్తతత్వము కంటెను విలక్షణమగు నిత్య శుద్ధ బుద్ధముక్త స్వభావుడు; (స్వతః సిద్ధము గుణ రహితము జ్ఞానాత్మకము బంధరహితము అగు స్వభావము కలవాడు).

భగవద్గీత పురుషోత్తమప్రాప్తి యోగములో పరమాత్మ గురించిన శ్లోకము ఒకటి ఉన్నది.

ఉత్తమః పురుషస్త్వన్యః పరమాత్మేత్యుదాహృతః ।

యో లోకత్రయమావిశ్య బిభర్త్యవ్యయ ఈశ్వరః ॥

ఎవడు మూడులోకములందును ప్రవేశించి వానిని భరించుచున్నాడో, అట్టి నాశరహితుడును, జగన్నియామకుడును, క్షరాక్షరులిద్దఱికంటెను వేరైనవాడును నగు ఉత్తమపురుషుడు పరమాత్మయని చెప్పబడుచున్నాడు.

ప్రపంచమునందు క్షరుడనియు, అక్షరుడనియు ఇరువురు పురుషులు కలరు. అందు సమస్త ప్రాణులయొక్క దేహముల యొక్క అభిమాని క్షరుడనియు, కూటస్థుడగు జీవుడు (మనస్సుయొక్క) అభిమాని అక్షరుడనియు చెప్పబడుచున్నారు.

---

He who is supreme one and the Ātman. He does not come within the cause and effect relationship and He is by nature ever free, pure and wakeful.

In the Bhagavad Gitā, stanzas 16 and 17 of the 15^th chapter provide a meaning for the divine name Paramātmā.

There are these two persons in the world - the mutable and the immutable. The mutable consists of all things; the one existing as Māyā is called the immutable. (16)

Uttamaḥ puruṣastvanyaḥ paramātmētyudāhr̥taḥ,

Yo lokatrayamāviśya bibhartyavyaya īśvaraḥ. (17)

But different is the supreme Person who is spoken of as the transcendental Self, who, permeating the three worlds, upholds them, and is the imperishable God.

पूतात्मा परमात्मा च मुक्तानां परमा गतिः ।

अव्ययः पुरुषस्साक्षी क्षेत्रज्ञोऽक्षर एव च ॥ 2 ॥

పూతాత్మా పరమాత్మా చ ముక్తానాం పరమా గతిః ।

అవ్యయః పురుషస్సాక్షీ క్షేత్రజ్ఞోఽక్షర ఏవ చ ॥ 2 ॥

Pūtātmā paramātmā ca muktānāṃ paramā gatiḥ ।

Avyayaḥ puruṣassākṣī kṣetrajño’kṣara ēva ca ॥ 2 ॥

10. పూతాత్మా, पूतात्मा, Pūtātmā

ఓం పూతాత్మనే నమః | ॐ पूतात्मने नमः | OM Pūtātmane namaḥ

పూతః - ఆత్మా - యస్య సః; పవిత్రమగు (గుణ సంబంధము లేని) ఆత్మ ఎవనికి కలదో అట్టివాడు; లేదా - పూతః - ఆత్మా పవిత్రమగు ఆత్మ; (పూతశ్చాసౌ ఆత్మాచ అని) కర్మధారయ సమాసము నైన చెప్పవచ్చును; కేవలో నిర్గుణశ్చ (శ్వేతా - 6-11) 'కేవలుడును (శుద్ధుడును) నిర్గుణుడును' అని శ్రుతి ఇందులకు ప్రమాణము.

మొదట 'భూతకృత్‌' మొదలయిన వానిచే పరమాత్మకు సగుణత్వమును తరువాత 'పూతాత్మా' అనుచు నిర్గుణత్వమును చెప్పుటచే శుద్ధుడగు పరమాత్మకు తన స్వేచ్ఛచే ఆయా గుణములతోడి సంబంధము ఆతని స్వేచ్ఛచేతనే కలిగినదే కాని స్వతఃసిద్ధము కాదు అని కల్పించ (అనుమాన ప్రమాణముచే ఊహించ) బడుచున్నది.

న మాం కర్మాణి లిమ్పన్తి న మే కర్మఫలే స్పృహా ।

ఇతి మాం యోఽభిజానాతి కర్మభిర్న స బధ్యతే ॥

భగవద్గీత జ్ఞాన యోగాధ్యాయమునందు 14వదైన పై శ్లోకములో భగవానుడు "నన్ను కర్మలంటవు. నాకు కర్మఫలమునం దపేక్షయు లేదు. ఈ ప్రకారముగా నన్నుగూర్చి యెవడు తెలిసికొనునో ఆతడు కర్మలచే బంధింపబడడు" అని బోధించారు.

భగవానుడు కర్మఫలమునం దపేక్షలేక కర్మలనాచరించుచున్నారని యెఱింగినపుడు జీవుడు తానున్ను ఫలాపేక్షలేక కర్మల నాచరింపదొడగును. తత్ఫలితముగ నాతడు కర్మలచే నంటబడక కర్మబంధవిముక్తుడు కాగల్గును.

---

One whose nature is purity or one who is purity and essence of all things. According to the Śruti 'Kevalo nirguṇaś ca' He is non-dual being untouched by Guṇas (Sve. Up - 6.11). The Puruṣa only assumes a relation with the Guṇas of Prakr̥iti, but His essential nature is not affected by it. So He is ever pure.

Revealing the knowledge related to Renunciation of Actions, in the chapter 4 of Bhagavad Gitā, the Lord tells Arjunā that actions do not taint Him since He has no hankering for the results of actions. Further, One who knows Him thus, does not become bound by actions.

Because of the absence of egoism, those actions do not taint Him by becoming the originators of body etc. And for Him there is no hankering for the results of those actions. But in case of transmigrating beings, who have self-identification in the form, 'I am the agent' and the thirst for actions as also for their results, it is reasonable that actions should taint them. Owing to the absence of these, actions do not taint Him. Anyone else, too, who knows Him thus, as his own Self, and knows 'I am not an agent'; 'I have no hankering for the results of actions' does not become bound by actions. In his case also actions cease to be the originators of the body etc. This is the import.

पूतात्मा परमात्मा च मुक्तानां परमा गतिः ।

अव्ययः पुरुषस्साक्षी क्षेत्रज्ञोऽक्षर एव च ॥ 2 ॥

పూతాత్మా పరమాత్మా చ ముక్తానాం పరమా గతిః ।

అవ్యయః పురుషస్సాక్షీ క్షేత్రజ్ఞోఽక్షర ఏవ చ ॥ 2 ॥

Pūtātmā paramātmā ca muktānāṃ paramā gatiḥ ।

Avyayaḥ puruṣassākṣī kṣetrajño’kṣara ēva ca ॥ 2 ॥

9. భూతభావనః, भूतभावनः, Bhūtabhāvanaḥ

ఓం భూతభావనాయ నమః | ॐ भूतभावनाय नमः | OM Bhūtabhāvanāya namaḥ

తస్మాత్వా ఏతస్మాదాత్మాన ఆకాశః సంభూతః సంకల్ప మాత్రముననే ఆకాశము, వాయువు, అగ్ని, జలము, పృథివ్యాదులు సృష్టింప బడినవి. ఈ సృష్టియంతయును ఆయన తపోఫలమే. భూతభావనభూతేశ దేవ దేవ జగత్పతే.

న చ మత్స్థాని భూతాని పశ్య మే యోగమైశ్వరమ్ ।
భూతభృన్న చ భూతస్థో మమాత్మా భూతభావనః ॥

ప్రాణికోట్లు నాయందుండునవియుకావు. ఈశ్వరసంబంధమగు నా యీ యోగమహిమను జూడుము. నాయాత్మ (స్వరూపము) ప్రాణికోట్లనుత్పన్న మోనర్చునదియు, భరించునదియునైనను ఆ ప్రాణులయందుండుటలేదు.

భగవద్గీతలోని రాజవిద్యా రాజగుహ్యయోగమునందు పై వాక్యములను భగవానుడు దృశ్యరహిత పరిపూర్ణాద్వైతదృష్టియందు చెప్పిరి. అట్టి పూర్ణస్థితియందు ఒక్క బ్రహ్మము తప్ప అన్యమగు ఏ వస్తువున్ను ఉండనేరదు. కావున ద్వైతదృష్టిలో తనయొక్క స్వరూపము ప్రాణులను భరించుచున్నను, రక్షించుచున్నను, పరమార్థదృష్టిలో ప్రాణులలోగానీ, జగత్తుతోగానీ ఏ మాత్రము సంబంధము లేక వెలయుచున్నారు. 

భూతాని భావయతి; భూతములను కలిగించును లేదా వృద్ధినందించును. [భూత శబ్ధము ఉపపదముగా 'భూ' ధాతు ప్రేరణార్థక రూపమునుండి ఉపపద సమాసము.]

:: పోతన భాగవతము షష్ఠమ స్కంధము ::

సీ.	పూని నా రూపంబు భూతజాలంబులు, భూతభావనుఁడ నేఁ బొందువడఁగ
	బ్రహ్మంబు మఱియు శబ్దబ్రహ్మమును శాశ్వతంబైన తనువులు దగిలె నాకు
	నఖిలలోకములందు ననుగతంబై యుందు, లోకంబు నా యందు జోకఁజెందు,
	నుభయంబు నాయందు నభిగతంబై యుండు, నభిలీన మగుదు న య్యుభయమందు!
తే.	వెలయ నిద్రించువాఁడాత్మ విశ్వమెల్లఁ, జూచి మేల్కాంచి తా నొక్క చోటివానిఁ
	గా వివేకించు మాడ్కి నీ జీవితేశ, మాయ దిగనాడి పరమధర్మంబుఁ దెలియు. (479)

ఈ జగత్తులోని సమస్తజీవులూ నా స్వరూపాలే. నేను భూత భావనుడను. ఈ సృష్టిలోని సమస్త రూపములను నిర్దేశించెడివాడను నేనే! బ్రహ్మమూ, శబ్దబ్రహ్మమూ - రెండూ శాశ్వతమైన నా దేహములు. ఆత్మస్వరూపుడనైన నేను అఖిల లోకములయందు నిండి ఉన్నాను. ఈ సమస్త జగత్తులు నాలో ఇమిడి ఉన్నాయి. ఈ రెండు స్థితులూ నాకు అనుకూలముగా నడుస్తూ ఉంటాయి. నేను ఈ రెంటిలోను అంతర్లీనముగా ఉంటాను. నిదురించెడివాడు స్వప్నావస్థలో సమస్త విశ్వమును సందర్శించి మేల్కాంచిన అనంతరము తాను ఎక్కడ ఉన్నాడో తెలుసుకుంటాడు. అదే విధముగా జీవులు ఈ విశాల సృష్టియందు విహరించి ఏదో ఒకనాడు భగవంతుని మాయనుండి విడివడినవారై పరమార్థమును తెలుసుకుంటారు.

---

He who originates and develops the elements. One who creates and multiplies the creatures; meaning the One, who is the cause for the birth and who is responsible for the growth of all living creatures.

In the 9^th chapter of Bhagavad Gitā, the Lord tells Arjuna...

Na ca matsthāni bhūtāni paśya me yogamaiśvaram,

Bhūtabhr̥nna ca bhūtastho mamātmā Bhūtabhāvanaḥ.

Nor do the beings dwell in Me. Behold My divine Yoga! I am the sustainer and originator of beings, but My Self is not contained in the beings.

One has to understand the absence of association due to Its being free from contact. There is no possibility of Its remaining contained in beings. How again, is it said 'It is My Self?' Following human understanding, having separated the aggregate of body etc. from the Self and superimposing egoism on them, the Lord calls It 'My Self'. But not that He has said so by ignorantly thinking like ordinary mortals that the Self is different from Himself.

So also, I am the bhūtabhāvanaḥ, originator of beings, on who gives birth to or nourishes the beings.

:: श्रीमद्भागवते षष्ठस्कन्धे षोडशोऽध्यायः ::
अहं वै सर्वभूतानि भूतात्मा भूतभावनः ।
शब्दब्रह्म परं ब्रह्म ममोभे शाश्वती तनू ॥ ५१ ॥

Śrīmad Bhāgavata - Canto 6, Chapter 16
Ahaṃ vai sarvabhūtāni bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ,
Śabdabrahma paraṃ brahma mamobhe śāśvatī tanū. 51.

All living entities, moving and non-moving, are My expansions and are separate from Me. I am the Supersoul of all living beings, who exist because I manifest them. I am the form of the transcendental vibrations like oḿkāra and I am the Supreme Absolute Truth. These two forms of Mine - namely, the transcendental sound and the eternally blissful spiritual form of the Deity, are My eternal forms; they are not material.

विश्वं विष्णुर्वषट्कारो भूतभव्यभवत्प्रभुः ।

भूतकृद्भूतभृद्भावो भूतात्मा भूतभावनः ॥ 1 ॥

విశ్వం విష్ణుర్వషట్కారో భూతభవ్యభవత్ప్రభుః ।

భూతకృద్భూతభృద్భావో భూతాత్మా భూతభావనః  ॥ 1 ॥

Viśvaṃ viṣṇurvaṣaṭkāro bhūtabhavyabhavatprabhuḥ ।

Bhūtakr̥dbhūtabhr̥dbhāvo bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ ॥ 1 ॥

8. భూతాత్మా, भूतात्मा, Bhūtātmā

ఓం భూతాత్మనే నమః | ॐ भूतात्मने नमः | OM Bhūtātmanē namaḥ

గదిలో ఉన్న మఠాకాశం కానీ కుండలో ఉన్న ఘఠాకాశము కానీ - వివిధమైన వస్తువులచే పరివేష్టించబడ్డది సర్వవ్యాపకమైన ఆకాశము మాత్రమే. అదే విధముగా అన్ని భూతములలో ఉన్న తేజము కూడా ఆ పరమాత్మయే.

పురుషః స పరః పార్థా భక్త్యా లభ్యస్త్వనన్యయా ।

యస్యాన్తఃస్థాని భూతాని యేన సర్వమిదం తతమ్ ॥

ఎవనియందీ ప్రాణికోట్లన్నియు నివసించుచున్నవో, ఎవనిచే ఈ సమస్త జగత్తున్ను వ్యాపింపబడియున్నదో, అట్టి పరమపురుషుడు (పరమాత్మ) అనన్యమగు భక్తిచేతనే పొందబడగలడని శ్రీ కృష్ణ పరమాత్మ అర్జుననకు అక్షర పరబ్రహ్మయోగములో తెలిపియున్నదానిలో ఈ విషయమే తెలుస్తున్నది.

భగవద్గీతలోని 13వ అధ్యాయమయిన క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞ విభాగయోగమునందు కూడా 'సమం సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్తం పరమేశ్వరం' - సమస్త ప్రాణులలో సమముగనున్నట్టి పరమేశ్వరుని ఎవడు చూడగలడో వాడే నిజముగ చూచువాడని గీతాచార్యుడు తెలిపిన దానిలో కూడా అన్ని భూతములయందు సమముగా ఉన్న ఆ 'భూతాత్మ' యొక్క వివరణ దొరుకుతుంది.

భూతానాం ఆత్మాః; భూతములకు అంతర్యామి రూపమున ఆత్మగా నుండువాడు; 'ఏష త ఆత్మాంఽతర్యామ్యమృతః' (బృహ - 3.7.3.22) 'ఈతడే నీకు ఆత్మయు అంతర్యామియు అమృత తత్వమును' అను శ్రుతి ఇందులకు పమాణము. ఆయా ప్రాణులయందు తాను ఉండి వానిని తన ఆజ్ఞచే ఆయా వ్యాపారములయందు ప్రవర్తిల్లజేయువాడు; అంతః యమయతి ఇతి అంతర్యామి.

---

The essence of all beings. He is the in-dweller, Aṃtaryāmin, of all objects individually and collectively. 'Eṣa ta ātm'āntaryāmyamr̥taḥ'  - this Thy Ātmā (Soul) is the inner pervader and immortal (Brihadaranyaka Upanishad - 3.7.3.22).

He is the Ātmā of all the beings: The very 'Be' in all the living beings. Just as the same universal space that is present in all rooms as the room-space (Ṃaṭhākāśa), or in all the pots as pot-space (Ghaṭhākāśa), so the infinite life playing through any given vehicle is called the Ātmā of the vehicle. It is well known that space everywhere is one and the same; so too, the one reality sports as though different Ātmās. This One Universal Soul is called the Supreme Brahman (Para Brahman) in Vedanta. In the Bhāgavata, the Lord is addressed as "You are the One Self in all living creatures ever illumining all their experiences."

As per Kathopanishad 'Eko vaśī sarvabhūtāntarātmā rūpaṃ rūpaṃ pratirupo bahiśca' - 'The One enchanting truth that revels in every form manifesting in plurality.'

Samaṃ sarvēṣu bhūtēṣu tiṣṭhantaṃ paramēśvaraṃ,

Vinaśyatsvavinaśyantaṃ yaḥ paśyati sa paśyati.

The 28th stanza of 13th chapter in Bhagavad Gitā also helps understand the divine name 'Bhūtātmā' as 'He sees who sees the supreme Lord as existing equally in all beings and as Imperishable among the perishable.'

विश्वं विष्णुर्वषट्कारो भूतभव्यभवत्प्रभुः ।

भूतकृद्भूतभृद्भावो भूतात्मा भूतभावनः ॥ 1 ॥

విశ్వం విష్ణుర్వషట్కారో భూతభవ్యభవత్ప్రభుః ।

భూతకృద్భూతభృద్భావో భూతాత్మా భూతభావనః  ॥ 1 ॥

Viśvaṃ viṣṇurvaṣaṭkāro bhūtabhavyabhavatprabhuḥ ।

Bhūtakr̥dbhūtabhr̥dbhāvo bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ ॥ 1 ॥

7. భావః, भावः, Bhāvaḥ

ఓం భావాయ నమః | ॐ भावाय नमः | OM Bhāvāya namaḥ

ఉనికియే తన రూపముగా కలవాడు.

1. భవతి ఇతి భావః - (ప్రపంచరూపమున) అగు చున్నాడు.
2. భవతి - ఉండును; [భూ - సత్తాయామ్ - ఉనికి అను అర్థమునందు; ఈ ధాతువునుండి కర్తృవ్యుత్పత్తి]
3. భూతయే ఇతి భావః - ఉనికి. కేవలము భావవ్యుత్పత్తి; భావము అనగా కేవలము ధాతువునకు కల అర్థము మాత్రము. అనగా సత్తారూపుడు.

---

'Bhavati iti bhāvaḥ' - He is Pure existence in all the sentient beings and the insentient objects.  'Bhavati' - One who 'becomes' Himself into the movable and the immovable beings and things in the world.  It can also mean on who manifests Himself as the Universe. Hence he is indicated by the term 'Bhāvaḥ'

विश्वं विष्णुर्वषट्कारो भूतभव्यभवत्प्रभुः ।

भूतकृद्भूतभृद्भावो भूतात्मा भूतभावनः ॥ 1 ॥

విశ్వం విష్ణుర్వషట్కారో భూతభవ్యభవత్ప్రభుః ।

భూతకృద్భూతభృద్భావో భూతాత్మా భూతభావనః  ॥ 1 ॥

Viśvaṃ viṣṇurvaṣaṭkāro bhūtabhavyabhavatprabhuḥ ।

Bhūtakr̥dbhūtabhr̥dbhāvo bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ ॥ 1 ॥

6. భూతభృత్, भूतभृत्, Bhūtabhr̥t

ఓం భూతభృతే నమః | ॐ भूतभृते नमः | OM Bhūtabhr̥te namaḥ

భూతకృత్ అను నామమునకు రజస్తమోగుణాలను ఆధారం చేసుకొని సృష్టి, లయలను ఆయనే చేయుచున్నాడని అర్థము వివరించడము జరిగినది. ఈ భూతభృత్ అను నామముతో ఆయనే స్థితికారకుడు అన్నది తెలుస్తున్నది.

భగవద్గీతలోని క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞ విభాగయోగమునందు 'భూతభర్తృ చ తజ్ఞేయం గ్రసిష్ణు ప్రభవిష్ణు చ' - పుట్టించువారు, పోషించువారు, లయింపజేయువారు పరమాత్మయే అని తెలుస్తున్నది. బ్రహ్మ, విష్ణు, శివరూపములు మూడును వారివే.

యదా యదా హి ధర్మస్య గ్లానిర్భవతి భారత ।

అభ్యుత్థానమ ధర్మస్య తదాత్మానం సృజామ్యహమ్ ॥ (4.7)

గీతలోని పై శ్లోకము బహుసంధర్భాలలో తరచూ వాడబడుతూ ఉంటుంది. 'ఓ అర్జునా! ఎప్పుడెప్పుడు ధర్మము క్షీణించి, అధర్మము వృద్ధియగుచుండునో, అప్పుడప్పుడు నన్ను నేను సృష్టించుకొనుచుందును.'

భగవంతుడు వాస్తవముగ నిరాకారుడు, సర్వవ్యాపి, ప్రపంచాతీతుడు, ప్రకృతికి విలక్షణమైనవాడు, అనంతుడు, నాశరహితుడు. లోకకల్యాణార్థమై వారు అపుడపుడు దేహమును ధరించి దుష్టశిక్షణ, శిష్టరక్షణ, ధర్మసముద్ధరణాది కార్యముల నొనర్చుటకై లోకమున అవతరించుచుందురు. మాయను స్వాధీనపఱచుకొనినవారు కనుక వారు తమ యిష్టప్రకారము దేహమును గ్రహించుటకు, త్యజించుటకు శక్తిగలిగియుందురు.

'భూతభృత్‌' కనుకనే, ఆయన సృష్టించిన ఈ ప్రపంచానికి స్థితికారకుడై, దాని నిర్వహాణను కూడా ఆయనే చూసుకుంటారు.

భూతాని బిభర్తి; (సత్వగుణమును ఆశ్రయించి) భూతములను పాలించును / ధరించును / నిలుపును / పోషించును. [(డు) భృఞ్ - ధారణ పోషణయోః; జుహోత్యాదిః; ఇదియూ క్రితం నామమువలె ఉపపదసమాసము].

---

One who supports or sustains or governs the universe. Assuming the Sattva Guṇa, He sustains the worlds.

In the chapter 13 (Kṣētrakṣētrajña vibhāgayoga) of Bhagavad Gitā we come across 'Bhūtabhartr̥ ca tajñeyaṃ grasiṣṇu prabhaviṣṇu ca' which means 'It (Brahman) is the sustainer of all beings as also the devourer and originator.' The Lord is the Creator, Sustainer and Annihilator. The fifth divine name of 'Bhūtabhr̥t' from Sri Vishnu Sahasranama implies the second of the three roles; first and last of which convey the meaning of previous name 'Bhūtakr̥t.'

We can also seek the meaning of 'Bhūtabhr̥t' from another stanza of Gitā.

Yadā yadā hi dharmasya glānirbhavati bhārata,

abhyutthānama dharmasya tadātmānaṃ sr̥jāmyaham. (4.7)

Whenever there is a decline of virtue and increase of vice, then does He manifest Himself.

Since He sustains and nourishes this (His) creation, He also descends at appropriate times, in appropriate forms to help stabilize imbalance of any kind.

विश्वं विष्णुर्वषट्कारो भूतभव्यभवत्प्रभुः ।

भूतकृद्भूतभृद्भावो भूतात्मा भूतभावनः ॥ 1 ॥

విశ్వం విష్ణుర్వషట్కారో భూతభవ్యభవత్ప్రభుః ।

భూతకృద్భూతభృద్భావో భూతాత్మా భూతభావనః  ॥ 1 ॥

Viśvaṃ viṣṇurvaṣaṭkāro bhūtabhavyabhavatprabhuḥ ।

Bhūtakr̥dbhūtabhr̥dbhāvo bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ ॥ 1 ॥

5. భూతకృత్, भूतकृत्, Bhūtakr̥t

ఓం భూతకృతే నమః | ॐ भूतकृते नमः | OM Bhūtakr̥te namaḥ

భగవద్గీతలో శ్రీకృష్ణ పరమాత్మ 'అహం కృత్స్నస్య జగతః ప్రభవః ప్రలయస్తథా' (7.6) అని తెలిపియున్నాడు. 'నేను సమస్తమైన ప్రపంచముయొక్క ఉత్పత్తికి కారణభూతుడను. ఆ ప్రకారమే నాశమునకు (ప్రళయమునకు) కారణభూతుడను అయియున్నాను.'

సర్వ భూతాని కౌన్తేయ ప్రకృతిం యాన్తి మామికామ్ ।

కల్పక్షయే పునస్తాన్తి కల్పదౌ విసృజామ్యహమ్ ॥ (9.7)

రాజవిద్యా రాజగుహ్యయోగాధ్యాయములో అ పరమాత్మ 'సమస్త ప్రాణికోట్లు ప్రళయకాలమున నా ప్రకృతిని (మాయను) జేరి అందు అణగియుండును. తిరిగి సృష్టికాలమున వానిని నేను సృజించుచుందును' అని అర్జునునకు తెలిపినదానిలో కూడా 'భూతకృత్‌' నామార్థాన్ని చూడవచ్చును. ఈ రెండు శ్లోకాలు సృష్టి-ప్రళయ సమయాలలో ఆయనచేసే సృష్టి, లయలను గురించి తెలుపుతున్నాయి. శ్రీ విష్ణుసహస్రనామ స్తోత్రంలోని ఈ ఐదవ నామానికి అర్థం, సాధారణ పరిస్థితులలో జరిగే జనన, మరణాలకు కూడా అనువయించుకొనవచ్చును.

‘భూతాని కరోతి ఇతి’ అని వ్యుత్పత్త్యర్థము. రజోగుణమును ఆశ్రయముగా తీసుకొని చతుర్ముఖ బ్రహ్మ రూపముతో ఆయాప్రాణులను సృష్టించుచున్నాడు. ‘భూతాని కృంతతి ఇతి భూతకృత్’ - భూతములను ఛేదించును; ‘భూతాని కృణోతి’ - భూతములను హింసించును; తమోగుణమును ఆశ్రయించి భూతములను ఛేదించును - లేదా హింసించును.

[ఇందు వరుసగా - (డు) కృఞ్ - కరణే (చేయుట అను అర్థమునందు) తనాదిగణః; కృతీ - ఛేదనే (ఛేదించుట అను అర్థము) - తుదాదిః; కృఞ్ - హింసాయామ్‌; (హింసించుట) తనాదిః; అను ధాతువులతో 'భూత' అను ఉపపదము సమాసము నందినది.]

---

In the Gitā, the Lord enlightens Arjuna ‘Ahaṃ kr̥tsnasya jagataḥ prabhavaḥ pralayastathā’ (7.6) - I am the origin as also the end; termination of the whole Universe.

In the subsequent chapters, we come across another stanza in which we can search for the meaning of the name 'Bhūtakr̥t.'

Sarva bhūtāni kauntēya prakr̥tiṃ yānti māmikām,

kalpakṣaye punastānti kalpadau visr̥jāmyaham. (9.7)

'O son of Kuntī, all the beings go back at the end of a cycle to My Prakr̥ti. I project them forth again at the beginning of a cycle.'

The context above is that of the cycles of creation and dissolution. However, the birth and death cycles that a Jīva goes through can also be looked at - as governed by Him.

The creator and destroyer of all existences in the universe. Assuming Rajoguṇa, He as Brahmā, is the generator of all objects. Kr̥t can also be interpreted as Kr̥ntana or dissolution. The name can therefore also mean one who, as Rudra, destroys the worlds, assuming the Guṇa of Tamas.

विश्वं विष्णुर्वषट्कारो भूतभव्यभवत्प्रभुः ।

भूतकृद्भूतभृद्भावो भूतात्मा भूतभावनः ॥ 1 ॥

విశ్వం విష్ణుర్వషట్కారో భూతభవ్యభవత్ప్రభుః ।

భూతకృద్భూతభృద్భావో భూతాత్మా భూతభావనః  ॥ 1 ॥

Viśvaṃ viṣṇurvaṣaṭkāro bhūtabhavyabhavatprabhuḥ ।

Bhūtakr̥dbhūtabhr̥dbhāvo bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ ॥ 1 ॥

4. భూతభవ్యభవత్ప్రభుః, भूतभव्यभवत्प्रभुः, Bhūtabhavyabhavatprabhuḥ

ఓం భూతభవ్యభవత్ప్రభవే నమః | ॐ भूतभव्यभवत्प्रभवे नमः | OM Bhūtabhavyabhavatprabhavē namaḥ

భూతం చ భవ్యం చ భవత్ చ భూతభవ్యభవన్తి ।
తేషాం ప్రభుః భూతభవ్యభవత్ప్రభుః  ॥

గడిచినది, రానున్నది, జరుగుతున్నది 'భూతభవ్యభవంతి' అనబడును. వానికి మూడిటికిని ప్రభువు 'భూతభవ్యభవత్ప్రభుః' అగును. మూడును కాని మరి ఇతర విధములు కాని కల కాలభేధమును లెక్కపెట్టక (వాని అవధులకు లోను గాక) 'సన్మాత్రప్రతియోగికమగు (ఉనికి మాత్రము తనకు ఆలంబనముగా కల) ఈశ్వరతత్వము ఈతనికి కలదు కావున విష్ణువు ఈ శబ్దముచే చెప్పబడదగియున్నాడు.

భగవద్గీత విభూతి యోగాధ్యయములో 'అహమేవాక్షయః కాలో ధాతాహం విశ్వతోముఖః' (10.33) - 'నాశములేని కాలమును లేక కాలకాలుడగు పరమేశ్వరుడను సర్వత్రముఖములుగల విరాట్స్వరూపియగు కర్మ ఫల ప్రదాతయును నేనై ఉన్నాను' అని గీతాచార్యుడు అర్జునునకు ఉపదేశిస్తాడు. అలాగే విశ్వరూపసందర్శన యోగాధ్యయములో ఆ భగవానుని విరాట్స్వరూపమునుగాంచి నివ్వెర పోయి 'నీవెవరు' అన్న అర్జునుని ప్రశ్నకు సమాధానమునిస్తూ ఆయన ఉపయోగించిన మొదటి పదము 'కాలోఽస్మి' (11.32). ఆ పరమాత్మయే కాలుడు. కాలానికే కాలస్వరూపుడు. అట్టివాడు భూత, భవిష్యత్‌, వర్తమానాలకు ప్రభువు అని అర్థం చేసుకొనడం కష్టమేమీ కాదు కదా!

నిన్నటి రేపుకు కానీ, నేటి నిన్నకు కానీ, నేటికి రేపు కానీ, రేపటి నిన్నకు కానీ - అన్ని కాలాలకు ఆయనే ప్రభువు; అన్ని కాలాలలో ఆయనే ప్రభువు. కాలస్వరూపుడూ, కాలాతీతుడూ, కాలకాలుడూ ఐన ఆ విష్ణుదేవునికి ప్రణామము.

---

The Master of the past, future and present. As He is beyond the sway of time in its three aspects, He is eternal being and thus His majesty is undecaying. He is therefore the real Prabhu - the Lord.

In the chapter 10 of Bhagavad Gītā, the Lord reveals to Arjuna 'Ahamevākṣayaḥ kālo dhātāhaṃ viśvatomukhaḥ' that I Myself am the infinite or endless time, well known as 'moment' etc.; or I am the Supreme God who is Kāla (Time, the measurer) even of Time. I am the Dispenser of the fruits of actions of the whole world with faces everywhere. In the subsequent chapter of Gītā, when Arjuna fearfully inquires about the fierce Cosmic form of the Supreme Godhead, the first word of the sentence with which the Lord responds is 'kālo’smi' - 'I am the Time'. Almighty is Time infinite Himself. Of course it is no difficult task, thus, to understand that He is the Lord of the past, the present and the future.

Whether for (or in) the future of the past or the past of the present or the future of the present or the past of the future, He is the Lord. He is Time himself; He is beyond the measure of Time; He is in fact the Annihilator of Time itself. I bow down to that glorious God Viṣṇu.

विश्वं विष्णुर्वषट्कारो भूतभव्यभवत्प्रभुः ।

भूतकृद्भूतभृद्भावो भूतात्मा भूतभावनः ॥ 1 ॥

విశ్వం విష్ణుర్వషట్కారో భూతభవ్యభవత్ప్రభుః ।

భూతకృద్భూతభృద్భావో భూతాత్మా భూతభావనః  ॥ 1 ॥

Viśvaṃ viṣṇurvaṣaṭkāro bhūtabhavyabhavatprabhuḥ ।

Bhūtakr̥dbhūtabhr̥dbhāvo bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ ॥ 1 ॥

3. వషట్కారః, वषट्कारः, Vaṣaṭkāraḥ

ఓం వషట్కారాయ నమః | ॐ वषट्काराय  नमः | OM Vaṣaṭkārāya namaḥ

ఎవరిని ఉద్దేశించి యజ్ఞమునందు 'వషట్ కారము' (వషట్ అను శబ్దోచ్చారణము) చేయబడునో అట్టి విష్ణు తత్వము 'వషట్ కారః' అనబడును. 'యజ్ఞో వై విష్ణుః' (తత్తిరీయ సంహిత 1.7.4) అను శ్రుతి వచన ప్రమాణాసారము 'యజ్ఞమే విష్ణువు' కావున ఈ యజ్ఞవాచక 'వషట్కార' శబ్దముచే విష్ణువే చెప్పబడును.

వషట్కారాది మంత్రరూపమగు ఏ శబ్దముద్వారమున యజమానుడు దేవతలను ప్రీతులనుగా చేయునో అట్టి మంత్రము వషట్కారము.

---

He in respect of whom Vaṣaṭ is performed in Yajñās. Vaṣaṭ is an exclamation uttered by the Hōtr̥ priest in a Yajña at the end of a sacrificial verse, hearing which the Ādhvaryu priest casts the oblation for the deity in the fire. As Vaṣaṭ thus invariably precedes the oblation, which is the chief rite of a Yajña, Yajña itself can be called vaṣaṭ-kāraḥ. And Yajña is identified as Viṣṇu in the Vēdic passage Yajñō vai Viṣṇuḥ (Taittiriya Samhita 1.7.4).

विश्वं विष्णुर्वषट्कारो भूतभव्यभवत्प्रभुः ।

भूतकृद्भूतभृद्भावो भूतात्मा भूतभावनः ॥ 1 ॥

విశ్వం విష్ణుర్వషట్కారో భూతభవ్యభవత్ప్రభుః ।

భూతకృద్భూతభృద్భావో భూతాత్మా భూతభావనః  ॥ 1 ॥

Viśvaṃ viṣṇurvaṣaṭkāro bhūtabhavyabhavatprabhuḥ ।

Bhūtakr̥dbhūtabhr̥dbhāvo bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ ॥ 1 ॥

2. విష్ణుః, विष्णुः, Viṣṇuḥ

ఓం విష్ణవే నమః | ॐ विष्णवे नमः | OM Viṣṇavē namaḥ

విశ్వ శబ్దముచే చెప్పబడదగు తత్వము ఏది అన్న ప్రశ్నకు 'విష్ణుః' అన్నదానిని సమాధానముగా చెబుతారు. వేవేష్టి - వ్యాప్నోతి అని విష్ణు శబ్ద వ్యుత్పత్తి. ప్రవేశించు - అను అర్థమునిచ్చు 'విశ్‌' (విశ) ధాతువునుండి 'ను' (క్‌) ప్రత్యయము చేరుటచే 'విష్ణు' అగుననియు చెప్పదగును.

:: విష్ణు పురాణం - తృతీయ అంశము, మొదటి అధ్యాయము ::
యస్మాద్విష్టమిదం విశ్వం యస్య శక్త్యా మహాత్మనః ।
తస్మాత్స ప్రోచ్యతే విష్ణుర్విశేర్ధాతోః  ప్రవేశనాత్ ॥ 45 ॥

ఈ సర్వమును ఆ మహాత్ముని శక్తిచే ప్రవేశించబడి యుండుటచే - ప్రవేశము అను అర్థమును ఇచ్చు 'విశ' ధాతువునుండి ఏర్పడిన 'విష్ణు' శబ్దముచే అతడు చెప్పబడుచున్నాడు.

ప్రవేశయతి స్వశక్తిం ఇమం ప్రపంచమ్‌ స్వశక్తిని ఈ ప్రపంచమున ప్రవేశింపజేయుచున్నాడు. ఆ విషయమును సమర్థించునదిగా ఋగ్వేదమునందు...

తము స్తోతారః పూర్వ్యమ్ యథావిద
ఋతస్య గర్భమ్ జనుషా పిపర్తన ।
ఆఽస్య జానన్తో నామ చిద్వివక్తన
మహస్తే విష్ణో సుమతిమ్ భజామహే ॥

(ఋగ్వే. 2-2-26) ఈ ఋక్కునకు అర్థము: అత్యంత ప్రాచీనుడగు అతనినే స్తుతించుచున్నవారగుచు సత్యమునకు సంబంధించిన సారభూతతత్వమును ఎట్లు ఉన్న దానిని అట్లే ఎరిగిన వారగుచు జన్మతో సమాప్తినందిన వారు అగుడు (లేదా జన్మరాహిత్యమునొందుడు). (తత్వమును) ఎరిగినవారగుచు సమగ్రముగా (లేదా ఎల్లప్పుడును) ఈతని (విష్ణుని) నామమును కూడ పలుకుచునేయుండుడు. ఓ విష్ణు! ఇతరులు నీ నామమును ఉచ్చరించినా ఉచ్చరించకపోయినా శోభనమగు నీ తేజమును సేవింతుము.

ఈ మొదలగు శ్రుతులచే విష్ణుని నామ సంకీర్తనము సమ్యగ్‌ఙ్ఞాన ప్రాప్తికై (సరియగు తత్వ ఙ్ఞానము లభించుటకై) సాధనముగా చెప్పబడినది.

వ్యాసుడిని భాగవత రచన చేయమని ప్రేరణనందిస్తున్న నారదులవారు చెప్పిన మాటలు - పోతన భాగవతము.

సీ.	విష్ణుండు విశ్వంబు; విష్ణుని కంటెను వేఱేమియును లేదు; విశ్వమునకు
	భవవృద్ధి లయము లా పరమేశుచే నగు; నీ వెరుంగుదు గాదె నీ ముఖమున
	నెఱిఁగింపఁ బడ్డది యేక దేశమున నీ భువన భద్రమునకై పుట్టినట్టి
	హరికళాజాతుండ వని విచారింపుము; రమణతో హరిపరాక్రమము లెల్ల.
ఆ.	వినుతిసేయు మీవు వినికియుఁజదువును, దాన మతుల నయముఁ దపము ధృతియుఁ
	గలిమి కెల్ల ఫలముగాదె పుణ్యశ్లోకుఁ, గమలనాభుఁ బొగడఁ గలిగెనేని.

ఈ విశ్వమంతా విష్ణుమయం. ఈ విశాల ప్రపంచంలో విష్ణువు కంటె అన్యమైనది ఏదీ లేదు. ఆ పరమేశ్వరుని సంకల్పం చేతనే ఈ ప్రపంచానికి సృష్టి, స్థితి, సంహారాలు ఎర్పడుతుంటాయి. వ్యాస మహర్షీ! నీవు సర్వజ్ఞుడవు! నీకు తెలియనిది ఏమున్నది? నీవే ఒక చోట ఒక విషయాన్ని చెప్పి ఉన్నావు. ఈ విశ్వకల్యాణం కోసం మహావిష్ణువు అంశతో జన్మించానన్న మాట గుర్తు చేసుకో. అందువల్ల నీవు శ్రీహరి లీలావతారాలలోని విక్రమ విశేషాలను సంస్తుతించు. మానవుని జ్ఞానానికీ, అధ్యయనానికీ, ఔదార్యానికీ, అనుష్ఠానానికీ, తపస్సుకూ, ధైర్యానికీ, సంపదకూ ప్రయోజనం పుణ్యశ్లోకుడైన కమలనాభుని స్తుతించటమే.

---

When the question arises who is it that has become Viśvam, the All, the answer is given that it is Viṣṇuḥ.  As he pervades everything, vēvēṣṭi, He is called Viṣṇu. The term Viṣṇu is derived from the root viś (indicating presence everywhere) combined with the suffix nuk. So the Viṣṇu Purāṇa says:

Viṣṇu Purāṇa
Yasmādviṣṭamidaṃ viśvaṃ yasya śaktyā mahātmanaḥ,
Tasmātsa procyate viṣṇurviśerdhātoḥ praveśanāt. (3.1.45)

The power of  that Supreme Being has entered within the Universe. The root Viś means 'enter into'.

The following R̥igvēdic mantra (2.2.26) also advocates the adoration of Viṣṇu for the attainment of spiritual enlightenment:

Tamu stōtāraḥ pūrvyam yathāvida
R̥itasya garbham januṣā pipartana,
Ā’sya jānantō nāma cidvivaktana
Mahastē  Viṣṇō sumatim bhajāmahē.

It means: O hymnists! Put an end to your recurring births by attaining the real knowledge of that Ancient Being who is eternal and true. Understanding these names Viṣṇu, repeat them always. Let other people repeat or not repeat. Thy holy names; we, O Viṣṇu, shall adore Thy charming effulgence.

विश्वं विष्णुर्वषट्कारो भूतभव्यभवत्प्रभुः ।

भूतकृद्भूतभृद्भावो भूतात्मा भूतभावनः ॥ 1 ॥

విశ్వం విష్ణుర్వషట్కారో భూతభవ్యభవత్ప్రభుః ।

భూతకృద్భూతభృద్భావో భూతాత్మా భూతభావనః  ॥ 1 ॥

Viśvaṃ viṣṇurvaṣaṭkāro bhūtabhavyabhavatprabhuḥ ।

Bhūtakr̥dbhūtabhr̥dbhāvo bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ ॥ 1 ॥

1. విశ్వమ్, विश्वम्, Viśvam

ఓం విశ్వస్మై నమః | ॐ विश्वस्मै नमः | OM viśvasmai namaḥ

'యతః సర్వాణి భూతాని' (విష్ణు సహస్రనామ స్తోత్రం శ్లో. 11) అనునది మొదలుగా ఉత్పత్తి, స్థితి, లయ కారణుడగు బ్రహ్మము 'ఏకదైవతము'గా చెప్పబడియుండుటచే మొట్టమొదట అట్టి ఉభయ విధమగు బ్రహ్మమును 'విశ్వ' శబ్ధముచేత చెప్పబడుచున్నది. విశ్వమునకు, జగత్తునకు కారణము అగుటచేత 'బ్రహ్మము' 'విశ్వమ్‌' అని చెప్పబడుచున్నది. ఇది మొదటి నిర్వచనము.

లేదా పరమార్థ (సత్య) స్థితిలో ఈ విశ్వము పరమ పురుషుని కంటే భిన్నము కాదు. అందుచే బ్రహ్మతత్వము 'విశ్వం' అని చెప్పబడుచున్నది.

లేదా 'విశతి' (ప్రవేశించుచున్నాడు) కావున బ్రహ్మతత్వము విశ్వమనబడును. 'తత్సృష్ట్వా తదేవాఽనుప్రావిశత' (తైత్తి 2-6) అనగా 'దానిని (విశ్వమును) సృజించి దానినే అనుప్రవేశించెను' అను శ్రుతి వచనము దీనికి ప్రామాణము.

ఇవీ కాక సంహార (ప్రళయ) కాలమునందు సర్వభూతములూ ఇతనియందు ప్రవేశించుచున్నవి అను అర్థముచే 'విశంతి అస్మిన్‌' అను వ్యుత్పత్తిచే బ్రహ్మము 'విశ్వం' అనబడును. 'యత్ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తి' (తైత్తి 3-1) 'ఈ భూతములు దేహములను వదలిపోవుచు దేనిని ప్రవేశించుచున్నవో' అను శ్రుతి దీనికి ప్రామాణము.

ఇట్లు తాను నిర్మించిన కార్యమేయగు సకల జగత్తును ఈతడు ప్రవేశించుచున్నాడు. ఇతనియందు సకలమును ప్రవేశించుచున్నది అను రెండు విధములచేతను బ్రహ్మము 'విశ్వమ్‌' అను శబ్దముచే చెప్పదగియున్నది.

'విశ్వమ్‌' అనగా ఓంకారము. ఓంకారముచే చెప్పబడువాడు కావున బ్రహ్మతత్వము కూడ 'విశ్వమ్‌' అనబడును.

---

The All. He whom the Upaniṣads indicate by the passage 'Yataḥ sarvāṇi bhūtāni' as the cause of the generation, sustenance and dissolution of the universe. He is Brahman, the Non-dual Supreme Being. The term Viśvam meaning 'the all or the whole manifested universe' indicates Him, both in relation to his adjunct of the universe and without it. As the effect can indicate the cause, He is called by the name 'Viśvam' - the Universe of manifestation having its source in Him and thus forming His effect.

Or alternatively, as the universe has no existence apart from Him, He can be called Viśvam, the Universe.

According to the root meaning also  Viśvam can mean Brahman or the Supreme Being. Its root viśati means enter or interpenetrate. Brahman interpenetrates everything, according to the Upaniṣadic passage: Tatsr̥iṣṭˈvā tadēvā’nuprāviśat (Taittiriya Upaniṣad 2-6). Also Yatprayantyabhisaṃviśanti - that into which all beings enter at the time of dissolution (Taittiriya Upaniṣad 3-1). Thus Brahman enters into its effect, the Universe and the Universe enters or dissolves in Him. Thus in both these senses He is Viśvam.

विश्वं विष्णुर्वषट्कारो भूतभव्यभवत्प्रभुः ।

भूतकृद्भूतभृद्भावो भूतात्मा भूतभावनः ॥ 1 ॥

విశ్వం విష్ణుర్వషట్కారో భూతభవ్యభవత్ప్రభుః ।

భూతకృద్భూతభృద్భావో భూతాత్మా భూతభావనః  ॥ 1 ॥

Viśvaṃ viṣṇurvaṣaṭkāro bhūtabhavyabhavatprabhuḥ ।

Bhūtakr̥dbhūtabhr̥dbhāvo bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ ॥ 1 ॥