58. లోహితాక్షః, लोहिताक्षः, Lohitākṣaḥ

ఓం లోహితాక్షాయ నమః | ॐ लोहिताक्षाय नमः | OM Lohitākṣāya namaḥ

లోహితే అక్షిణీ యస్య సః ఎర్రని కన్నులు ఎవనికి కలవో అట్టివాడు. అసా వృషభో లోహితాక్షః ఈతడు ఋషభుడును (శ్రేష్ఠుడును) లోహితాక్షుడును అని శ్రుతి (తైత్తిరీయ ఆరణ్యకము 4.42)

:: శ్రీమద్భాగవతము - అష్టమ స్కందము, షష్టోఽధ్యాయము ::
విరిఞ్చో భగవాన్దృష్ట్వా సహ శర్వేణ తాం తనుమ్ ।
స్వచ్ఛాం మరకతశ్యామాం కఞ్జగర్భారుణేక్షణామ్ ॥ 3 ॥

శర్వుణితోగూడి (శివుడు) విరించి (బ్రహ్మ) ఆ భగవంతుడి దివ్య మనోహర విగ్రహాన్ని స్వచ్చమైనదిగను, మరకత శ్యామ వర్ణముగలదిగను, కమలము లోపలి భాగము యొక్క యెఱ్ఱతనము గల కన్నులున్నదానిగను గాంచెను.

---

Lohite akṣiṇī yasya saḥ One whose eyes are tinged red. Asā vr̥ṣabho lohitākṣaḥ The Supreme Lord who is Lohitākṣaḥ (Taittirīya Āraṇyaka 4.42)

Śrīmadbhāgavata - Canto 8, Chapter 6
Viriñco bhagavāndr̥ṣṭvā saha śarveṇa tāṃ tanum,
Svacchāṃ marakataśyāmāṃ kañjagarbhāruṇekṣaṇām. (3)

:: श्रीमद्भागवत - अष्टम स्कंद, षष्टोऽध्याय ::
विरिञ्चो भगवान्दृष्ट्वा सह शर्वेण तां तनुम् ।
स्वच्छां मरकतश्यामां कञ्जगर्भारुणेक्षणाम् ॥ ३ ॥

Lord Brahmā, along with Lord Śiva, saw the crystal clear personal beauty of the Supreme Personality of Godhead, whose blackish body resembles a marakata gem, whose eyes are reddish like the depths of a lotus.

अग्राह्यश्शाश्वतः कृष्णो लोहिताक्षः प्रतर्दनः ।

प्रभूतः स्त्रिककुब्धाम पवित्रं मङ्गलं परम् ॥ 7 ॥

అగ్రాహ్యశ్శాశ్వతః కృష్ణో లోహితాక్షః ప్రతర్దనః ।

ప్రభూతః స్త్రికకుబ్ధామ పవిత్రం మఙ్గళం పరమ్ ॥ 7 ॥

Agrāhyaśśāśvataḥ kr̥ṣṇo lohitākṣaḥ pratardanaḥ ।

Prabhūtaḥ strikakubdhāma pavitraṃ maṅgaḷaṃ param ॥ 7 ॥

57. కృష్ణః, कृष्णः, Kr̥ṣṇaḥ

ఓం కృష్ణాయ నమః | ॐ कृष्णाय नमः | OM Kr̥ṣṇāya namaḥ

సర్వం కరోతీతి కృష్ణః అన్నిటిని చేయువాడు. దైత్యాన్ కర్షతీతి వా దైత్యులను నలిపివేయువాడు. కృష్ణవర్ణ త్వాద్వా కృష్ణవర్ణుఁడు గనుక కృష్ణుడు.

:: మహాభారతం - ఉద్యోగ పర్వము, సనత్సుజాతము, 70 ::
కృషిర్భూ వాచకః శబ్దో ణశ్చ నిర్వృతి వాచకః ।
కృష్ణస్తద్భావయోగాచ్చ కృష్ణో భవతి శాశ్వతః ॥ 5 ॥

కృషిః అనునది 'భూ' అను అర్థమును తెలుపు శబ్దము. భూ = సత్తా కాలత్రయమునందును చెడని ఉనికి. ణః అను శబ్దము నిర్వృతిని అనగా ఆనందమును తెలుపును. విష్ణువు/కృష్ణుడు తనయందు ఈ రెండిటి (సత్తాఽఽనందముల) ఉనికికి కూడిక యగుటచే శాశ్వతుడగు ఆ పరమాత్మ 'కృష్ణః' అని భారతము చెబుతున్నది.

సచ్చిదానంద (సత్తా + జ్ఞానానంద) స్వరూపుడు. ఇచ్చట సత్తాఽఽనందములతో పాటు భగవల్లక్ష్ణముగా జ్ఞాననమును కూడా గ్రహించగా 'కృష్ణ' శబ్దము పరమాత్ముని సచ్చిదానందరూపత్వమును తెలుపుచున్నది. లేదా కృష్ణవర్ణరూపము కలవాడగుటచే 'కృష్ణః'.

:: మహాభారతం - శాంతి పర్వము, మోక్షధర్మ పర్వము, 342 ::
కృషామి మేదినీం పార్థ భూత్వా కార్‌ష్ణాయసో హలః ।
కృష్ణో వర్ణశ్చ మే యస్మాత్ తస్మాత్ కృష్ణోఽహ మర్జునా ॥ 79 ॥

'అర్జునా! మేను నల్లని ఇనుముతోనైన నాగటి కర్రుగా నై భూమిని దున్నెదను; నా దేహ వర్ణమును నల్లనిది. అందువల్లనే నేను కృష్ణుడను' అని శ్రీ మహాభారతమున కలదు. కృష్ణాఽయస్సు నల్లని ఇనుము.

:: పోతన భాగవతము - దశమ స్కందము, శ్రీకృష్ణావతార ఘట్టము ::

క.	సుతుఁ గనె దేవకి నడురే, యతి శుభగతిఁ దారలును గ్రహంబులు నుండున
	దితిసుత నిరాకరిష్ణున్‌, శ్రితవదనాలంకరిష్ణు జిష్ణున్ విష్ణున్‌.

అటువంటి సమయంలో దేవకీదేవి అర్ధరాత్రివేళ విష్ణువును ప్రసవించింది. అతడు దైత్యులను శిక్షించేవాడు. అతణ్ణి ఆశ్రయించే వారి ముఖాలు ఆనందంతో వెలిగిపోయాయి. ఆ సమయంలో తారలు గ్రహాలు అత్యంత శుభమైన స్థానాల్లో ఉన్నాయి.

సీ.	జలధరదేహు నాజానుచతుర్భాహు సరసీరుహాక్షు విశాలవక్షుఁ
	జారుగదాశంఖచక్రపద్మవిలాసుఁ గంఠకౌస్తుభమణికాంతి భాసుఁ
	గమనీయ కటిసూత్ర కంకణ కేయూరు శ్రీవత్సలాంఛనాంచిత విహారు
	నురుకుండల ప్రభాయుత కుంతలలలాటు వైదూర్యమణిగణ వరకిరీటు
తే.	బాలుఁ బూర్ణేందురుచిజాలు భక్తలోక, పాలు సుగణాలవాలుఁ గృపావిశాలుఁ
	జూచి తిలకించి పులకించి చోద్య మంది, యుబ్బి చెలరేఁగి వసుదేవుఁ డుత్సహించె.

అప్పుడు వసుదేవుడు ఆ బాలుని తేరిపారచూచాడు. ఆ బాలుడు ఆయనకు దివ్యరూపంతో దర్శనమిచ్చాడు. ఆ పిల్లవాడు మేఘవర్ణ శరీరం కలిగి ఉన్నాడు. అతడి పొడవైన నాలుగు బాహువులలో గద, శంఖం, చక్రం, పద్మం వెలుగొందుతున్నాయి. తామరపువ్వు రేకులవంటి కన్నులు, విశాలమైన వక్షస్థలం కలవాని కంఠంలో కౌస్తుభరత్నం కాంతులు వెలుగొందుతున్నాయి. అందమైన మొలత్రాడు, కంకణాలు, బాహుపురులు, ధరించి ఉన్నాడు. శ్రీవత్సమనే పుట్టుమచ్చ వక్షఃస్థలం పైన మెరుస్తున్నది. చెవులకున్న కుండలాల కాంతితో నుదుటి ముంగురులు వెలుగుతున్నాయి. మణులు, వైదూర్యాలు పొదిగిన కిరీటం ధరించాడు.

---

Sarvaṃ karotīti Kr̥ṣṇaḥ The One who does everything. Daityān karṣatīti vā He who overpowers Daityās (evil doers). Kr̥ṣṇavarṇa tvādvā He is with dark complexion.

Mahābhārata - Udyoga parva, Sanatsujāta parva, 70
Kr̥ṣirbhū vācakaḥ śabdo ṇaśca nirvr̥ti vācakaḥ,
Kr̥ṣṇastadbhāvayogācca kr̥ṣṇo bhavati śāśvataḥ. (5)

He is called Kr̥ṣṇa because He unites in Himself what are implied by the two words 'Kr̥ṣ' which signifies existence and 'ṇa' which denotes 'eternal peace'.

Mahābhārata - Śānti parva, Mokṣadharma parva, 342
Kr̥ṣāmi medinīṃ pārtha bhūtvā kārˈṣṇāyaso halaḥ,
Kr̥ṣṇo varṇaśca me yasmāt tasmāt kr̥ṣṇo’ha marjunā. (5)

O Arjunā! I till the Earth, assuming the form of a large plowshare of black iron. And because my complexion is black, therefore am I called by the name of Kr̥ṣṇa.

Śrīmad Bhāgavata - Canto 10, Chapter 3
Tam adbhutaṃ bālakam ambujekṣaṇaṃ caturbhujaṃ śańkhagadādyudāyudham,
Śrīvatsalakṣmaṃ galaśobhikaustubhaṃ pītāmbaraṃ sāndrapayodasaubhagam. (9)
Mahārhavaidūryakirīṭakuṇḍalatviṣā pariṣvaktasahasrakuntalam,
Uddāmakāñcyańgadakańkaṇādibhir Virocamānaṃ vasudeva aikṣata. (10).

Vasudeva then saw the newborn child. The child then appeared to him in a wonderful form with lotuslike eyes and who bore in His four hands the four weapons Śańkha (Conch), Cakra (Disc), Gadā (Mace) and Padma (Lotus). On His chest was the mark of Śrīvatsa and on His neck the brilliant Kaustubha gem. Dressed in yellow, His body blackish like a dense cloud, His scattered hair fully grown, and His helmet and earrings sparkling uncommonly with the valuable gem Vaidūrya. He was decorated with a brilliant belt, armlets, bangles and other ornaments, appeared very wonderful.

अग्राह्यश्शाश्वतः कृष्णो लोहिताक्षः प्रतर्दनः ।

प्रभूतः स्त्रिककुब्धाम पवित्रं मङ्गलं परम् ॥ 7 ॥

అగ్రాహ్యశ్శాశ్వతః కృష్ణో లోహితాక్షః ప్రతర్దనః ।

ప్రభూతః స్త్రికకుబ్ధామ పవిత్రం మఙ్గళం పరమ్ ॥ 7 ॥

Agrāhyaśśāśvataḥ kr̥ṣṇo lohitākṣaḥ pratardanaḥ ।

Prabhūtaḥ strikakubdhāma pavitraṃ maṅgaḷaṃ param ॥ 7 ॥

56. శాశ్వతః, शाश्वतः, Śāśvataḥ

ఓం శాశ్వతాయ నమః | ॐ शाश्वताय नमः | OM Śāśvatāya namaḥ

శశ్వత్ (సర్వేషు కాలేషు) భవః అన్ని సమయములందును ఉండువాడు. శాశ్వతం శివ మచ్యుతమ్ (నారాయణోపనిషత్ 13-1) శాశ్వతుడును, శుభ స్వరూపుడును అచ్యుతుడును (తన్నాశ్రయించినవారిని పడిపోనీయనివాడును) అగు వాడు' అని శ్రుతి చెబుతున్నది.

:: భగవద్గీత - గుణత్రయ విభాగయోగము ::
బ్రహ్మణో హి ప్రతిష్టాఽహ మమృతస్యావ్యయస్య చ ।
శాశ్వతస్య చ ధర్మస్య సూఖస్యైకాన్తికస్య చ ॥ 27 ॥

నేను నాశరహితమును, నిర్వికారమును, శాశ్వతమునూ, ధర్మస్వరూపమునూ అగు నిరతిశయ ఆనందస్వరూపము అగు బ్రహ్మమునకు ఆశ్రయమును (అనగా బ్రహ్మముయొక్క స్వరూపమును) అయియున్నాను.

---

Śaśvat (sarveṣu kāleṣu) bhavaḥ One who exists at all times.. Śāśvataṃ śiva macyutam (nārāyaṇopaniṣat 13-1) He is eternal, auspicious and undecaying.

Bhagavad Gita - Chapter 15
Brahmaṇo hi pratiṣṭā’ha mamr̥tasyāvyayasya ca,
Śāśvatasya ca dharmasya sūkhasyaikāntikasya ca. (27)

For I am the abode of Brahman - the indestructible and immutable, the eternal, the Dharma and absolute bliss.

अग्राह्यश्शाश्वतः कृष्णो लोहिताक्षः प्रतर्दनः ।

प्रभूतः स्त्रिककुब्धाम पवित्रं मङ्गलं परम् ॥ 7 ॥

అగ్రాహ్యశ్శాశ్వతః కృష్ణో లోహితాక్షః ప్రతర్దనః ।

ప్రభూతః స్త్రికకుబ్ధామ పవిత్రం మఙ్గళం పరమ్ ॥ 7 ॥

Agrāhyaśśāśvataḥ kr̥ṣṇo lohitākṣaḥ pratardanaḥ ।

Prabhūtaḥ strikakubdhāma pavitraṃ maṅgaḷaṃ param ॥ 7 ॥

55. అగ్రాహ్యః, अग्राह्यः, Agrāhyaḥ

ఓం అగ్రాహ్యాయ నమః | ॐ अग्राह्याय नमः | OM Agrāhyāya namaḥ

కర్మేంద్రియైః న గృహ్యతే (గ్రహీతుం న శక్యతే) ఇతి వాక్కు మొదలైన కర్మేంద్రియములచే గ్రహింపబడడు లేదా గ్రహించ శక్యుడు కాడు. యతో వాచో నివర్తనే అప్రాప్య మనసా సహా (తై. 2-2) 'ఎవనిని చేర జాలక వాక్కు మొదలగు కర్మేంద్రియములు మనస్సుతో కూడ ఎవని నుండి వెనుకకు మరలు చున్నవో లేదా నిలిచిపోవుచున్నవో' అను శ్రుతి ఇట ప్రమాణము. ఇచ్చట మనస్సు అనుటతో మనస్సు అవలంబనముగా ప్రవర్తిల్లు జ్ఞానేంద్రియములన్నియు గ్రహించదగును. 'వాచః' అనుటతో యోగ్యములగు కర్మేంద్రియములన్నియు గ్రహించబడును. ఇట్లు పరమాత్ముడు ఇంద్రియములకును మనస్సునకును అగోచరుడు అని తెలుస్తున్నది.

:: కేనోపనిషత్ - ప్రథమ ఖండం ::
మం. శ్లో. ॥	న తత్ర చక్షుర్గచ్ఛతి న వాగ్గచ్ఛతి నో మనః ।
	న విద్మో న విజానీమో యథైతదనుశిష్యాత్ ॥ 3 ॥
	అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి ।
	ఇతిశుశ్రుమ పూర్వేషాం యే నస్తద్‌వ్యాచచక్షిరే ॥ 4 ॥

పరబ్రహ్మమును నేత్రములతో చూచుటకు వీలుకాదు; వాక్కుతో చెప్పుటకు వీలుకాదు. మనసుతో చింతించుటకు వీలుకాదు; అట్టి ఆత్మను బోధించుట ఎట్లు? మాకు తెలియదు. అది తెలియువాటికి, తెలియబడనివాటికి అతీతముగా నున్నది. మా గురుదేవులు ఈ రీతిగ చెప్పుచుండుట వినియుంటిమి.

---

Karmeṃdriyaiḥ na gr̥hyate (Grahītuṃ na śakyate) One who cannot be grasped by the organs of knowledge or conceived by the mind. To this effect there is the following śruti Yato vāco nivartane aprāpya manasā sahā (tai. 2-2) That without grasping which speech along with the mind turns back.

Kenopaniṣat - Chapter 1
Na tatra cakṣurgacchati na vāggacchati no manaḥ,
Na vidmo na vijānīmo yathaitadanuśiṣyāt. (3)
Anyadeva tadviditādatho aviditādadhi,
Itiśuśruma pūrveṣāṃ ye nastadvyācacakṣire. (4)

The eye does not go there, nor speech, nor mind. We do not know hence we are not aware of any process of instructing about it. 'That is surely different from the known; and again, It is above the unknown' such was the utterance we heard of the ancient (teachers) who explained It to us.

अग्राह्यश्शाश्वतः कृष्णो लोहिताक्षः प्रतर्दनः ।

प्रभूतः स्त्रिककुब्धाम पवित्रं मङ्गलं परम् ॥ 7 ॥

అగ్రాహ్యశ్శాశ్వతః కృష్ణో లోహితాక్షః ప్రతర్దనః ।

ప్రభూతః స్త్రికకుబ్ధామ పవిత్రం మఙ్గళం పరమ్ ॥ 7 ॥

Agrāhyaśśāśvataḥ kr̥ṣṇo lohitākṣaḥ pratardanaḥ ।

Prabhūtaḥ strikakubdhāma pavitraṃ maṅgaḷaṃ param ॥ 7 ॥

54. స్తవిరోధ్రువః, स्तविरोध्रुवः, Stavirodhruvaḥ

ఓం స్థవిరాయ ధ్రువాయ నమః | ॐ स्थविराय ध्रुवाय नमः | OM Sthavirāya dhruvāya namaḥ

స్థిరుడైన సనాతనుడు.

స్థవిరః సనాతనుడు. ప్ర విష్ణురస్తు తవసస్తవీయాన్త్వేషం హ్యస్య స్థవిరస్య నామ (ఋగ్వేదము 7.100.03) 'సనాతనమైన ఈతని నామము ఒక్కటియే ప్రసిద్ధమైనది' అనునది ప్రమాణము. లేదా 'స్థవిర' పదము ముదుసలితనమును, ముదుసలి వానిని తెలియజేయునందున విష్ణువు అనాది పురుషుడు కావున వృద్ధుడే అని తెలుస్తున్నది. స్థిరుడు కావున ధ్రువుడు. 'స్థవిరుడగు ధ్రువుడు' అని ఈ రెండును కలిసి ఒకే నామము. మొదటిది విశేషణము కాగా రెండవది విశేష్యము.

---

The ancient one who is eternal.

Sthavira The ancient One. Pra Viṣṇurastu tavasastavīyāntveṣaṃ hyasya sthavirasya nāma (R̥gveda 7.100.03) 'for celebrated is the only name of this ancient One' is the basis. Or 'Sthavira' also implies aging or aged one. Thus Viṣṇu is the ancient one who is immeasurably aged. Dhruvaḥ eternal or firm is the qualifier. It is taken as a single phrase, the name along with its qualification.

अप्रमेयो हृषीकेशः पद्मनाभोऽमरप्रभुः ।

विश्वकर्मा मनुस्त्वष्टा स्थविष्ठस्थ्सविरोध्रुवः ॥ 6 ॥

అప్రమేయో హృషీకేశః పద్మనాభోఽమరప్రభుః ।

విశ్వకర్మా మనుస్త్వష్టా స్థవిష్ఠస్థ్సవిరోధ్రువః ॥ 6 ॥

Aprameyo hr̥ṣīkeśaḥ padmanābho’maraprabhuḥ ।

Viśvakarmā manustvaṣṭā sthaviṣṭhasthsavirodhruvaḥ ॥ 6 ॥

53. స్థవిష్ఠః, स्थविष्ठः, Sthaviṣṭhaḥ

ఓం స్థవిష్ఠాయ నమః | ॐ स्थविष्ठाय नमः | OM Sthaviṣṭhāya namaḥ

అతిశయేన స్థూలః మిగుల బృహత్తైన, లావుదైన శరీరం కలవాడు.

:: పోతన భాగవతము - ద్వితీయ స్కందము ::

వ. వినుము భగవంతుడైన హరి విరాడ్విగ్రహంబునందు భూతభవిష్యద్వర్తమానం బైన విశ్వంబు విలోక్యమానం బగు, ధరణీసలిల తేజస్సమీరణ గగనాహంకార మహత్తత్త్వంబులని యెడి సప్తావరణంబులచేత నావృతంబగు మహాండకోశంబైన శరీరంబునందు ధారణాశ్రయం బయిన వైరాజపురుషుండు దేజరిల్లు...

విను. భగవంతుడైన విష్ణుని విరాట్ స్వరూపంలో జరిగిన, జరగనున్న, జరుగుతున్న ప్రపంచమంతా గోచరిస్తుంది. భూమి, జలము, అగ్ని, వాయువు, ఆకాశము, అహంకారము, మహతత్త్వము అనే ఆవరణాలు ఏడు మహాండకోశమైన విరాట్పురుషుని శరీరాన్ని కప్పి ఉన్నాయి. ఆ శరీరంలో ధారణకు నెలవై విరాట్పురుషుడు ప్రకాశిస్తున్నాడు.

---

Atiśayena sthūlaḥ He whose body is bulky or substantial.

Śrīmad Bhāgavata - Canto 2, Chapter 1
Viśeṣas tasya deho'yaṃ sthaviṣṭhaśca sthavīyasām,
Yatredaṃ vyajyate viśvaṃ bhūtaṃ bhavyaṃ bhavac ca sat. (24)

In His extraordinary body which is spread as the grossly material matter of this universe - all of this phenomenon is experienced as the past, future and present.

अप्रमेयो हृषीकेशः पद्मनाभोऽमरप्रभुः ।

विश्वकर्मा मनुस्त्वष्टा स्थविष्ठस्थ्सविरोध्रुवः ॥ 6 ॥

అప్రమేయో హృషీకేశః పద్మనాభోఽమరప్రభుః ।

విశ్వకర్మా మనుస్త్వష్టా స్థవిష్ఠస్థ్సవిరోధ్రువః ॥ 6 ॥

Aprameyo hr̥ṣīkeśaḥ padmanābho’maraprabhuḥ ।

Viśvakarmā manustvaṣṭā sthaviṣṭhasthsavirodhruvaḥ ॥ 6 ॥

52. త్వష్టా, त्वष्टा, Tvaṣṭā

ఓం త్వష్ట్రే నమః | ॐ त्वष्ट्रे नमः | OM Tvaṣṭre namaḥ

త్వక్షతి ఇతి త్వష్టా క్షీణింపజేయును; సంహార సమయమున రుద్ర రూపమున ప్రాణులను క్షీణింపజేయువాడును విష్ణువే.

---

Tvakṣati iti tvaṣṭā He who reduces the size of all beings at the time of saṃhāra during praḷaya (cosmic dissolution) to their subtle form as Rudra.

अप्रमेयो हृषीकेशः पद्मनाभोऽमरप्रभुः ।

विश्वकर्मा मनुस्त्वष्टा स्थविष्ठस्थ्सविरोध्रुवः ॥ 6 ॥

అప్రమేయో హృషీకేశః పద్మనాభోఽమరప్రభుః ।

విశ్వకర్మా మనుస్త్వష్టా స్థవిష్ఠస్థ్సవిరోధ్రువః ॥ 6 ॥

Aprameyo hr̥ṣīkeśaḥ padmanābho’maraprabhuḥ ।

Viśvakarmā manustvaṣṭā sthaviṣṭhasthsavirodhruvaḥ ॥ 6 ॥

51. మనుః, मनुः, Manuḥ

ఓం మనవే నమః | ॐ मनवे नमः | OM Manave namaḥ

మనస్సు చేయు సంకల్పన వికల్పనాత్మక వ్యాపారము మననము. అట్టి మననము చేయు మూల తత్త్వముగా విష్ణువు 'మనుః' అనబడును. నాఽన్యోఽతోఽస్తి మన్తా (బృహదారణ్యకోపనిషత్‌, తృతీయాధ్యాయం, సప్తమ బ్రాహ్మణమ్‌) ఇతనికంటే ఇతరుడు మననము చేయువాడు ఎవరును లేడు అనునది ప్రమాణము. లేదా మంత్రమునకు 'మనుః' అనునది వ్యవహారము; అదియూ విష్ణురూపమే. లేదా చతుర్దశమనువులు అనబడు ప్రజాపతులలో ఏయొకడయినను మనుః - అతడును విష్ణుని రూపమే.

:: భగవద్గీత - విభూతి యోగము ::
మహర్షయస్సప్త పూర్వే చత్వారో మనవస్తథా ।
మద్భావా మానసా జాతా యేషాం లోక ఇమాః ప్రజాః ॥ 6 ॥

లోకమునందీ ప్రజలు యెవరియొక్క సంతతియైయున్నారో అట్టి పూర్వీకులైన సప్తమహర్షులును, సనకాదులైన నలుగురు దేవర్షులున్ను, మనువులు పదునలుగురున్ను, నా యొక్క భావము (దైవ భావము) గలవారై నా యొక్క మనస్సంకల్ప్ము వలననే పుట్టిరి.

:: భగవద్గీత - రాజవిద్యా రాజగుహ్య యోగము ::
అహం క్రతురహం యజ్ఞః స్వధాహమహమౌషధమ్ ।
మన్త్రోఽహమేవాజ్యమహమగ్నిరహం హుతమ్ ॥ 16 ॥

క్రతువును నేనే, యజ్ఞము నేనే, పితృదేవతలకిచ్చు అన్నము నేనే, ఔషధము నేనే, మంత్రము నేనే, అగ్ని నేనే, హోమకర్మమును నేనే అయియున్నాను.

---

He who thinks. Nā’nyo’to’sti mantā vide the Śruti Br̥hadāraṇyakopaniṣat 3.7.23, there is no thinker apart from Him. Or He is called Manu because He manifests in the form of Mantra. Or of Manu, the Prajāpati or the Patriarch.

Bhagavad Gīta - Chapter 10
Maharṣayassapta pūrve catvāro manavastathā,
Madbhāvā mānasā jātā yeṣāṃ loka imāḥ prajāḥ. (6)

The seven great sages as also the fourteen Manus of ancient days, of whom are these creatures in the world, had their thoughts fixed on Me, and they were born from My mind.

Bhagavad Gīta - Chapter 8
Ahaṃ kraturahaṃ yajñaḥ svadhāhamahamauṣadham,
mantro’hamevājyamahamagnirahaṃ hutam. (16)

I am the Kratu (Vedic sacrifice), I am the Yajña (sacrifice as prescribed by Smr̥tis), I am the Svadhā (the food that is offered to the manes), I am the Aushadha (food that is eaten by all creatures or can also mean medicine for curing diseases), I am the Mantrā, I Myself am the Ājya (oblation), I am the Agniḥ (the fire into which oblation is poured) and I am the Hutam (the act of offering).

अप्रमेयो हृषीकेशः पद्मनाभोऽमरप्रभुः ।

विश्वकर्मा मनुस्त्वष्टा स्थविष्ठस्थ्सविरोध्रुवः ॥ 6 ॥

అప్రమేయో హృషీకేశః పద్మనాభోఽమరప్రభుః ।

విశ్వకర్మా మనుస్త్వష్టా స్థవిష్ఠస్థ్సవిరోధ్రువః ॥ 6 ॥

Aprameyo hr̥ṣīkeśaḥ padmanābho’maraprabhuḥ ।

Viśvakarmā manustvaṣṭā sthaviṣṭhasthsavirodhruvaḥ ॥ 6 ॥

50. విశ్వకర్మా, विश्वकर्मा, Viśvakarmā

ఓం విశ్వకర్మణే నమః | ॐ विश्वकर्मणे नमः | OM Viśvakarmaṇe namaḥ

విశ్వం కర్మ యస్య సః ఎవని సృష్టి ఈ విశ్వమో అతడు. లేదా విశ్వమంతయూ ఎవని పని వలననే సృజించబడినదో ఆతండు. లేదా విశ్వం కర్మ విచిత్ర ప్రకార నిర్మాణశక్తిః యస్య విచిత్రములగు రీతులుగల నిర్మాణ శక్తులు గలవాడు. లేదా దేవతల విశ్వకర్మ (వడ్లంగి/వడ్రంగి) త్వష్ట అనునాతడు.

:: పోతన భాగవతము - అష్టమ స్కందము, గజేంద్ర మోక్షము ::

క.	విశ్వకరు విశ్వదూరుని, విశ్వాత్మకు విశ్వవేద్యు విశ్వు నవిశ్వున్
	శాశ్వతు నజు బ్రహ్మ ప్రభు, నీశ్వరునిం బరమపురుషు నే భజియింతున్‌.

లోకాన్ని సృష్టిచేసి, లోకానికి దూరంగా ఉంటూ, లోకానికి అంతరాత్మయై, లోకానికి బాగా తెలుసుకో తగినవాడై, లోకమే తానై, లోకాతీతుడై పుట్టుక లేకుండా ఎల్లప్పుడూ ఉంటూ, ముక్తికి నాయకుడై, లోకాన్ని నడిపిస్తున్న పరమాత్ముని నేను ఆరాధిస్తాను.

---

Viśvaṃ karma yasya saḥ He whose creation is the universe. Or the universe whose action (creation) it is. Viśvaṃ karma vicitra prakāra nirmāṇaśaktiḥ yasya He who has the power of creating the wonderful manifold. By His similarity to Tvaṣṭa, the celestial architect known as Viśvakarmā.

Śrīmad Bhāgavata - Canto 8, Chapter 3
So'haṃ viśvasṛjaṃ viśvam aviśvaṃ viśvavedasam,
Viśvātmānam ajaṃ brahma praṇato'smi paraṃ padam. (26)

He who has created this universe, He who himself is the universe being transcendental to this universe and He who is the only One to be known about since He is the soul of this universe never having taken birth and has been existing eternally - to that supreme consciousness which is The transcendental refuge, I offer my respectful obeisances.

अप्रमेयो हृषीकेशः पद्मनाभोऽमरप्रभुः ।

विश्वकर्मा मनुस्त्वष्टा स्थविष्ठस्थ्सविरोध्रुवः ॥ 6 ॥

అప్రమేయో హృషీకేశః పద్మనాభోఽమరప్రభుః ।

విశ్వకర్మా మనుస్త్వష్టా స్థవిష్ఠస్థ్సవిరోధ్రువః ॥ 6 ॥

Aprameyo hr̥ṣīkeśaḥ padmanābho’maraprabhuḥ ।

Viśvakarmā manustvaṣṭā sthaviṣṭhasthsavirodhruvaḥ ॥ 6 ॥

49. అమరప్రభుః, अमरप्रभुः, Amaraprabhuḥ

ఓం అమరప్రభవే నమః | ॐ अमरप्रभवे नमः | OM Amaraprabhave namaḥ

అమరాణాం ప్రభుః మరణమన్నది లేని అమరులకు (దేవతలు) ప్రభువు.

:: పోతన భాగవతము - అష్టమ స్కందము ::
వ. మఱియుఁ బ్రాప్తులైన వారల నింద్రపదంబులను, బహుప్రకారంబుల దేవపదంబులను, హరి ప్రతిష్ఠించుచుండు; వారలు విహితకర్మంబుల జగత్త్రయంబునుం బరిపాలింతురు; లోకంబులు సువృష్టులై యుండును.

విష్ణువు శక్తిమంతులను ఇంద్రపదవిలోనూ పెక్కు విధాలైన దేవతల పదవులలోనూ నెలకొల్పుతాడు. వారు తమకు నిర్ణయింపబడిన నియమాలతో మూడు లోకాలను ఏలుతారు. లోకాలు సుభిక్షంగా ఉంటాయి. 

---

Amarāṇāṃ prabhuḥ The master of Amarās or the deathless ones i.e., the Devās.

Śrīmad Bhāgavata - Canto 8, Chapter 14
Manavo manuputrāśca munayaśca mahīpate,
Indrāḥ suragaṇāścaiva sarve puruṣa śāsanāḥ. (2)

All the Manus, the sons of every such Manu (who would be appointed as major Kings), all the Munīs (sages which includes the 7 great sages called Sapta R̥ṣis), all the Indrās (king of Gods) and other Devatās (Gods) and all such are under the rule of the Parama Puruṣa or Supreme person.

अप्रमेयो हृषीकेशः पद्मनाभोऽमरप्रभुः ।

विश्वकर्मा मनुस्त्वष्टा स्थविष्ठस्थ्सविरोध्रुवः ॥ 6 ॥

అప్రమేయో హృషీకేశః పద్మనాభోఽమరప్రభుః ।

విశ్వకర్మా మనుస్త్వష్టా స్థవిష్ఠస్థ్సవిరోధ్రువః ॥ 6 ॥

Aprameyo hr̥ṣīkeśaḥ padmanābho’maraprabhuḥ ।

Viśvakarmā manustvaṣṭā sthaviṣṭhasthsavirodhruvaḥ ॥ 6 ॥

48. పద్మనాభః, पद्मनाभः, Padmanābhaḥ

ఓం పద్మనాభాయ నమః | ॐ पद्मनाभाय नमः | OM Padmanābhāya namaḥ

(సర్వజగత్కారణం) పద్మం నాభౌ యస్య సః సర్వజగత్కారణమగు పద్మము నాభియందు ఎవనికి కలదో అట్టివాడు.

:: పోతన భాగవతము - తృతీయ స్కందము, విదురమైత్రేయ సంవాదము ::

క.	తన జఠరము లోపలఁ దాఁ, చిన లోక నికాయముల సృజించుటకును సా
	ధనమగు సూక్ష్మార్థము మన, సున గని కాలానుగత రజోగుణ మంతన్‌.
సీ.	పుట్టించెఁ దద్గుణంబునఁ బరమేశ్వరు నాభిదేశమునందు నలిననాళ
	ముదయించె మఱి యప్పయోరుహ ముకుళంబు గర్మబోధితమైన కాలమందుఁ
	దన తేజమునఁ బ్రవృద్దంబైన జలముచే జలజాప్తు గతిఁ బ్రకాశంబు నొందఁ
	జేసి లోకాశ్రయస్థితి సర్వగుణ విభాసితగతి నొప్పు రాజీవమందు
తే.	నిజకళా కలితాంశంబు నిలిపె, దానివలన నామ్నాయ మయుఁడును వరగుణుండు
	నాత్మయోనియు నైన తోయజభవుండు, సరవిఁ జతురాననుండు నా జనన మయ్యె.

తన కడుపులో దాచుకొని వున్న సకల లోకాలను తిరిగి సృష్టించడానికి ఉపకరణమైన సూక్ష్మపదార్థాన్ని మనస్సులో భావించి, కాలానుగుణంగా రజోగుణాన్ని పుట్టించాడు.

ఆ విధంగా పుట్టించిన రజోగుణంవల్ల నారాయణుని నాభిలో నుండి మొగ్గతో కూడిన ఒక తామరతూడు జన్మించింది. సృష్టికార్యప్రభావితమైన కాలాన్ని అనుసరించి భగవంతుడు తన తేజస్సు చేత నీటినడుమ వృద్ధిపొందిన ఆ తామరమొగ్గను సూర్యునిలాగా వికసింపజేశాడు. లోకాలకు ఆశ్రయం ఇచ్చే స్థితినీ, సకలగుణాలతో ప్రకాశించే ప్రకృతినీ కలిగిఉన్న ఆ కమలంలో పరాత్పరుడు తన కళతోకూడిన అంశాన్ని ప్రసరింపజేశాడు. అప్పుడు ఆ పద్మంలో నుంచి సంపన్నుడూ, స్వయంభువుడూ, చతుర్ముఖుడూ అయిన బ్రహ్మదేవుడు ఉద్భవించాడు.

---

Padmaṃ nābhau yasya saḥ. He in whose nābhi (navel) the Padma (lotus), the source of the universe, stands.

Śrīmad Bhāgavata - Canto 3, Chapter 8
Tasyārthasūkṣmābhiniviṣṭadṛṣṭer antargato'rtho rajasā tanīyān,
Guṇena kālānugatena viddhaḥ sūṣyaṃstadābhidyata nābhideśāt. (13)
Sa padmakośaḥ sahasodatiṣṭhat kālena karmapratibodhanena,
Svarociṣā tat salilaṃ viśālaṃ vidyotayann arka ivātmayoniḥ. (14)

The subtle matter of creation, on which the Lord's attention was fixed, was agitated by Rajoguṇa - the material mode of passion and thus the subtle form of creation pierced through His Nābhi or abdomen. (13)

Piercing through, this sum total form of the fruitive activity of the living entities took the shape of the bud of a lotus flower generated from the personality of Viṣṇu, and by His supreme will, it illuminated everything, like the Sun and dried up the vast waters of devastation. (14)

अप्रमेयो हृषीकेशः पद्मनाभोऽमरप्रभुः ।

विश्वकर्मा मनुस्त्वष्टा स्थविष्ठस्थ्सविरोध्रुवः ॥ 6 ॥

అప్రమేయో హృషీకేశః పద్మనాభోఽమరప్రభుః ।

విశ్వకర్మా మనుస్త్వష్టా స్థవిష్ఠస్థ్సవిరోధ్రువః ॥ 6 ॥

Aprameyo hr̥ṣīkeśaḥ padmanābho’maraprabhuḥ ।

Viśvakarmā manustvaṣṭā sthaviṣṭhasthsavirodhruvaḥ ॥ 6 ॥

47. హృషీకేశః, हृषीकेशः, Hr̥ṣīkeśaḥ

ఓం హృషీకేశాయ నమః | ॐ हृषीकेशाय नमः | OM Hr̥ṣīkeśāya namaḥ

హృషీకాణాం ఈశః ఇంద్రియములకు ఈశుడు. శరీరములందు క్షేత్రజ్ఞ (జీవ) రూపమున నుండి ఇంద్రియములను తమ తమ విషయములయందు ప్రవర్తిల్ల జేయువాడు. లేదా ఎవని ఇంద్రియములు అందరి జీవులకువలె తమ తమ విషయములందు ప్రవర్తిల్లక తన వశము నందుండునో అట్టి పరమాత్ముడు హృషీకేశుడు. లేదా సూర్య చంద్రులును కేశములుగా (కిరణములు) గల విష్ణువు హృషీకేశుడని చెప్పబడును.

సూర్య రశ్మిర్హరికేశాః పురస్తాత్ సూర్యుని కిరణము హరికి సంబంధించు కేశమే అను శ్రుతి వచనము ఇందులకు ప్రమాణము.

:: శ్రీమద్భాగవతము - 4వ స్కంధము - 24వ అధ్యాయము ::
నమో నమోऽనిరుద్ధాయ హృషీకేశేన్ద్రియాత్మనే ।
నమః పరమహంసాయ పూర్ణాయ నిభృతాత్మనే ॥ 36 ॥

అనిరుద్ధుడూ, ఇంద్రియములు వశమునందున్నట్టి హృషీకేశునకు పరి పరి విధముల వందనములు. స్థిరాత్ముడవూ, పరమహంసవూ, పూర్ణుడవు అయిన నీకు నమస్కారము.

:: మహాభారతము - శాంతిపర్వము - మోక్షధర్మపర్వము ::
నామ్నాం నిరుక్తం వక్ష్యామి శ్రృణుష్వైకాగ్రమానసః ।
సూర్య చంద్రమసౌ శశ్వక్తేశైర్మె అంశుసంజ్ఞితైః ।
బోధయంస్తాపయంశ్చైవ జగదుత్తిష్ఠతే పృథక్ ॥ 66 ॥

బోధనాత్తాపనాచ్చైవ జగతో హర్షణం భవేత్ ।
అగ్నీషోమకృతైరేభిః కర్మభిః పాణ్డునందన ।
హృషీకేశోఽహమీషానో వరదో లోకభావనః ॥ 67 ॥

పరమాత్ముడు కేశములను సంజ్ఞకలవియు తనకు సహజములును తనకు నేత్రములునగు కిరణములతో లోకమును మేలుకొలుపుచును, నిదురింపజేయుచును తన వేరు వేరు రూపములతో లోకమును తన స్థితియందు నిలుపుచుండును. ఇట్లు ఆతడుచేయు బోధన స్వాపనములచే (మేలు కొలుపుట, నిదురింపజేయుటలచే) లోకమునకు హర్షము కలుగును. అదియే భగవదంశములగు అగ్నీ షోములు జరుపు కార్యములు. వీని చేతనే పాండునందనా (ధర్మరాజా!) మహేశానుడును (సృష్టిస్థితిలయాది సర్వ కార్యకరణ సమర్థుడును) పై వ్యాపరములచే హృషీకేష నామము కలవాడును అగు విష్ణుడు వరదుడుగాను, లోకభావనుడుగాను నున్నాడు.

---

The master of the senses or He under whose control the senses subsist. Another meaning is He whose Keśa (hair) consisting of the rays of the Sun and the Moon gives Harṣa (joy) to the world.

The Śruti says Sūrya raśmirharikeśāḥ purastāt rays of the Sun are Harīkeśaḥ (the hair of Hari).

Śrīmad Bhāgavata - Canto 4 - Chapter 24
Namo namo'niruddhāya Hṛṣīkeśendriyātmane,
Namaḥ paramahaḿsāya pūrṇāya nibhṛtātmane. (36)

Obeisances again and again to the One known as Aniruddha - who is the master of the senses and the mind. Obeisances unto the supreme perfect and complete One who is situated apart from this material creation.

Mahābhārata - Śāntiparva - Mokṣadharmaparva
Nāmnāṃ niruktaṃ vakṣyāmi śrr̥ṇuṣvaikāgramānasaḥ,
Sūrya caṃdramasau śaśvakteśairme aṃśusaṃjñitaiḥ,
Bodhayaṃstāpayaṃścaiva jagaduttiṣṭhate pr̥thak. (66)

Bodhanāttāpanāccaiva jagato harṣaṇaṃ bhavet,
Agnīṣomakr̥tairebhiḥ karmabhiḥ pāṇḍunaṃdana,
Hr̥ṣīkeśo’hamīṣāno varado lokabhāvanaḥ. (67)

It is said that Sūrya and (Sun) and Chandrama (Moon) are the eyes of Nārāyana. The rays of Sūrya constitute my eyes. Each of them, viz., the Sun and the Moon, invigorate and warm the universe respectively. And because of the Sun and the Moon thus warming and invigorating the universe, they have come to be regarded as the Harsha (joy) of the universe. It is in consequence of these acts of Agni and Shoma that uphold the universe that I have come to be called by the name of Hr̥ṣīkeśa, O son of Pāndu.

अप्रमेयो हृषीकेशः पद्मनाभोऽमरप्रभुः ।

विश्वकर्मा मनुस्त्वष्टा स्थविष्ठस्थ्सविरोध्रुवः ॥ 6 ॥

అప్రమేయో హృషీకేశః పద్మనాభోఽమరప్రభుః ।

విశ్వకర్మా మనుస్త్వష్టా స్థవిష్ఠస్థ్సవిరోధ్రువః ॥ 6 ॥

Aprameyo hr̥ṣīkeśaḥ padmanābho’maraprabhuḥ ।

Viśvakarmā manustvaṣṭā sthaviṣṭhasthsavirodhruvaḥ ॥ 6 ॥

46. అప్రమేయః, अप्रमेयः, Aprameyaḥ

ఓం అప్రమేయాయ నమః | ॐ अप्रमेयाय नमः | OM Aprameyāya namaḥ

ప్రమాతుం అర్హః - ప్రమేయః; ప్రమేయో న భవతి ఇతి అప్రమేయః. తన తత్త్వము వాస్తవరూపమున ఎరుగ బడుటకు యోగ్యము అగునది ప్రమేయము; అట్టిది కాకుండునది అప్రమేయము. ప్రమా అనగా వస్తు తత్త్వ యథార్థ జ్ఞానము - ఏది ఏదియో దానిని దానినిగా ఎరుగుట. అట్టి జ్ఞానమును పొందుటకు సాధనములు ప్రమాణములు. అట్టి ప్రమాణములచే యథార్థరూపము ఎరుగ శక్యమగునది ప్రమేయము; కానిది అప్రమేయము.

:: భగవద్గీత - విశ్వరూప సందర్శన యోగము ::
అర్జున ఉవాచ:
కిరీటినం గదినం చక్రిణం చ తేజోరాశిం సర్వతో దీప్తిమన్తమ్ ।
పశ్యామి త్వాం దుర్నిరీక్ష్యం సమన్తా ద్దీప్తానలార్కద్యుతి మప్రమేయమ్ ॥ 17 ॥

అర్జునుడు పలికెను: మిమ్ము ఎల్లెడలను కిరీటముగలవారినిగను, గదను ధరించినవారినిగను, చక్రమును బూనినవారినిగను, కాంతిపుంజముగను, అంతటను ప్రకాశించువారినిగను, జ్వలించు అగ్ని, సూర్యులవంటి కాంతిగలవారినిగను, అపరిచ్ఛిన్నులుగను (పరిమితిలేని వారినిగను) చూచుచున్నాను.

---

Pramātuṃ arhaḥ - prameyaḥ; Prameyo na bhavati iti aprameyaḥ. One who is not measurable or understandable by any of the accepted means of knowledge like sense perception, inference etc. Even the scriptures cannot reveal Him directly. What the scriptures do is only to eliminate the appearance of the universe which stands in the way of intuiting Him. Or not being an object but only the ultimate witness or knower, He is outside the purview of all the means of knowledge, which can reveal only the things of the objective world. He is immeasurable by any means or knowledge.

Bhagavad Gīta - Chapter 11
Arjuna uvāca:
Kirīṭinaṃ gadinaṃ cakriṇaṃ ca tejorāśiṃ sarvato dīptimantam,
Paśyāmi tvāṃ durnirīkṣyaṃ samantā ddīptānalārkadyuti maprameyam. (17)

Arjuna said: I see You as wearing a diadem, wielding a mace and holding a disc; a mass of brilliance glowing all around; difficult to look at from all sides, possessed of the radiance of the blazing fire and sun, and immeasurable.

अप्रमेयो हृषीकेशः पद्मनाभोऽमरप्रभुः ।

विश्वकर्मा मनुस्त्वष्टा स्थविष्ठस्थ्सविरोध्रुवः ॥ 6 ॥

అప్రమేయో హృషీకేశః పద్మనాభోఽమరప్రభుః ।

విశ్వకర్మా మనుస్త్వష్టా స్థవిష్ఠస్థ్సవిరోధ్రువః ॥ 6 ॥

Aprameyo hr̥ṣīkeśaḥ padmanābho’maraprabhuḥ ।

Viśvakarmā manustvaṣṭā sthaviṣṭhasthsavirodhruvaḥ ॥ 6 ॥

45. ధాతు రుత్తమః, धातु रुत्तमः, Dhātu ruttamaḥ

ఓం ధాతవే ఉత్తమాయ నమః | ॐ धातवे उत्तमाय नमः | OM Dhātave uttamāya namaḥ

ధత్తే ఇతి ధాతుః ధరించునది ధాతువు; విశ్వమును ధరించు అనంత కూర్మాదులకును ధారకుడు (వారిని కూడ తన శక్తిచే నిలుపువాడు) కావున ఉత్తమమగు (ఉత్తముడగు) ధాతువు (ధారకుడు). లేదా ఎల్లవారిని విశేషరూపమున ధరించును - పోషించును కూడ.

---

Dhatte iti dhātuḥ One that supports is Dhātu. The ultimate support of everything. Or He, being Caitanya or Pure consciousness, is superior to all other Dhātus or substances. Or it can be interpreted as follows: He is Dhātu, because He bears everything and He is also Uttama, the greatest of all beings.

स्वयम्भूश्शम्भुरादित्यः पुष्कराक्षो महास्वनः ।

अनादिनिधनो धाता विधाता धातुरुत्तमः ॥ 5 ॥

స్వయమ్భూశ్శమ్భురాదిత్యః పుష్కరాక్షో మహాస్వనః ।

అనాదినిధనో ధాతా విధాతా ధాతురుత్తమః ॥ 5 ॥

Svayambhūśśambhurādityaḥ puṣkarākṣo mahāsvanaḥ ।

Anādinidhano dhātā vidhātā dhāturuttamaḥ ॥ 5 ॥

44. విధాతా, विधाता, Vidhātā

ఓం విధాత్రే నమః | ॐ विधात्रे नमः | OM Vidhātre namaḥ

విధత్తే - కరోతి - చేయును. కర్మణాం తత్ఫలానాం చ కర్తా కర్మలను (చేయువాడు) తత్ఫలితములగు ఫలములను ఇచ్చువాడు. జీవరూపమున యజ్ఞాదులు, పరమేశ్వర రూపమున సృష్ట్యాదులు అగుకర్మములను నిర్మించు (చేయు) వాడు.

---

Vidhatte - Karōti - Does. Karmaṇāṃ tatphalānāṃ ca kartā One who generates Karmas and their fruits. Maker of the destination. The One who does Yajñās as jīva and the deeds like creation, sustenance and annihilation as the God.

स्वयम्भूश्शम्भुरादित्यः पुष्कराक्षो महास्वनः ।

अनादिनिधनो धाता विधाता धातुरुत्तमः ॥ 5 ॥

స్వయమ్భూశ్శమ్భురాదిత్యః పుష్కరాక్షో మహాస్వనః ।

అనాదినిధనో ధాతా విధాతా ధాతురుత్తమః ॥ 5 ॥

Svayambhūśśambhurādityaḥ puṣkarākṣo mahāsvanaḥ ।

Anādinidhano dhātā vidhātā dhāturuttamaḥ ॥ 5 ॥

43. ధాతా, धाता, Dhātā

ఓం ధాత్రే నమః | ॐ धात्रे नमः | OM Dhātre namaḥ

ధత్తేః; అనంతాది రూపేణ విశ్వం బిభర్తి అనంత నాగుడు మొదలగు రూపములతో విశ్వమును ధరించు (మోయు) వాడు. ధారణ పోషణయోః విశ్వమును పోషించువాడు అనియు అర్థము చెప్పదగును. కర్మఫలప్రదాత.

:: భగవద్గీత - రాజవిద్యా రాజగుహ్య యోగము ::
పితాఽహమస్య జగతో మాతా ధాతా పితామహః ।
వేద్యం పవిత్ర మోంకార ఋక్సామయజురేవ చ ॥ 17 ॥

ఈ జగత్తునకు నేనే తండ్రిని, తల్లిని, సంరక్షకుడను, తాతను, మఱియు తెలిసికొనదగిన వస్తువును, పావనపదార్థమును, ఓంకారమును, ఋగ్వేద, యజుర్వేద, సామవేదములును అయియున్నాను.

---

Dhāraṇa pōṣaṇayoḥ. One who is the support of the universe. Ordainer, dispenser of the results of their actions to the creatures.

Bhagavad Gīta - Chapter 9
Pitā’hamasya jagato mātā dhātā pitāmahaḥ,
Vēdyaṃ pavitra moṃkāra r̥ksāmayajureva ca (17)

Of this world I am the father, mother, ordainer and the grand-father. I am the knowable, the sanctifier, the syllable Om as also R̥k, Sāma and Yajus.

स्वयम्भूश्शम्भुरादित्यः पुष्कराक्षो महास्वनः ।

अनादिनिधनो धाता विधाता धातुरुत्तमः ॥ 5 ॥

స్వయమ్భూశ్శమ్భురాదిత్యః పుష్కరాక్షో మహాస్వనః ।

అనాదినిధనో ధాతా విధాతా ధాతురుత్తమః ॥ 5 ॥

Svayambhūśśambhurādityaḥ puṣkarākṣo mahāsvanaḥ ।

Anādinidhano dhātā vidhātā dhāturuttamaḥ ॥ 5 ॥

42. అనాది నిధనః, अनादि निधनः, Anādi nidhanaḥ

ఓం అనాదినిధనాయ నమః | ॐ अनादिनिधनाय नमः | OM Anādinidhanāya namaḥ

ఆదిశ్చ నిధనం చ - ఆదినిధనే. ఆది నిధనే యస్య న విద్యేతే సః అనాది నిధనః ఆదియు నిధనమును (జన్మము, నాశనము) ఎవనికి ఉండవో అతడు.

:: పోతన భాగవతము - మొదటి స్కందము (కుంతీదేవి శ్రీ కృష్ణుని స్తుతించుట) ::

మఱియు భక్తధనుండును, నివృత్తధర్మార్థకామ విషయుండును, రాగాదిరహితుండును, గైవల్యదాన సమర్థుండును, గాలరూపకుండును, నియామకుండును, నాద్యంతశూన్యుండును, విభుండును, సర్వసముండును, సకల భూతనిగ్రహానుగ్రహకారుండును నైన నిన్నుఁ దలంచి నమస్కరించెద నవధరింపుము.

నీవు భక్తులకు కొంగుబంగారానివి. దర్మార్థ సంబంధమైన వ్యామోహాన్ని తొలగించే వాడివి. ఆత్మారాముడివి. శాంతమూర్తివి. మోక్షప్రదాతవు. కాలస్వరూపుడివి, జగన్నియంతవు. ఆద్యంతాలు లేనివాడవు. సర్వేశ్వరుడవు. సర్వసముడవు. నిగ్రహానుగ్రహ సమర్థుడవు. నీ ప్రభావాన్ని భావించి చేసే నా నమస్కారాలు స్వీకరించు.

---

Ādiśca nidhanaṃ ca - ādinidhanē. ādi nidhanē yasya na vidyētē saḥ anādi nidhanaḥ. The one existence that has neither birth nor death.

Śrīmad Bhāgavatam - Canto 1, Chapter 8
Manye tvaṃ kālam īśānam anādi-nidhanaṃ vibhum,
Samaṃ carantaṃ sarvatra bhūtānāṃ yan mithaḥ kaliḥ. (28)

(Kuntīdevī praising Lord Kṛṣṇa) My Lord, I consider Your Lordship to be eternal time, the supreme controller, without beginning and end, the all-pervasive one. In showering Your mercy, You consider everyone to be equal. The dissensions between living beings are due to social intercourse.

स्वयम्भूश्शम्भुरादित्यः पुष्कराक्षो महास्वनः ।

अनादिनिधनो धाता विधाता धातुरुत्तमः ॥ 5 ॥

స్వయమ్భూశ్శమ్భురాదిత్యః పుష్కరాక్షో మహాస్వనః ।

అనాదినిధనో ధాతా విధాతా ధాతురుత్తమః ॥ 5 ॥

Svayambhūśśambhurādityaḥ puṣkarākṣo mahāsvanaḥ ।

Anādinidhano dhātā vidhātā dhāturuttamaḥ ॥ 5 ॥

41. మహాస్వనః, महास्वनः, Mahāsvanaḥ

ఓం మహాస్వనాయ నమః | ॐ महास्वनाय नमः | OM Mahāsvanāya namaḥ

మహాన్ (ఊర్జితః) స్వనః (నాదో వా శ్రుతి లక్షణః) యస్య గొప్పది, బలము కలదియగు కంఠధ్వని లేదా వేదరూపమగు ఘోషము ఎవనికి కలదో అట్టివాడు.

:: బృహదారణ్యకోపనిషత్తు - ద్వితీయాధ్యాయము ::

స యథాద్రైధాగ్నేరమ్యాహితాప్తృథగ్ధ్మా వినిష్వరన్తి, ఏవం వా అరేఽస్య మహతో భూతస్య నిఃశ్వసితమేతద్యదృగ్వేదో యజుర్వేదః సామవేదోఽథర్వాంగిరస ఇతిహాసః పురాణం విద్యా ఉపనిషదః శ్లోకాః సూత్రాణ్యనువ్యాఖ్యానాని వ్యాఖ్యానాని; అస్యైవైతాని నిఃశ్వాసితాని ॥ 4.10 ॥

చెమ్మగిల్లిన సమిధలచే (కట్టె పుల్లల) ప్రేరేపింపబడిన వివిధమైనట్టి ధూమముల వలె - ఋగ్వేదము, యజుర్వేదము, సామవేదము, అథర్వణాంగీరసము, ఇతిహాసములు, పురాణములు, కళలు, ఉపనిషత్తులు, శ్లోకములు, సూత్రములు, విశదీకరణలు, వ్యాఖ్యానములు - ఈ ఉనికిగల తత్వములన్నిటిలో మిగుల గొప్పవాని నిశ్వాసములే.

---

Mahān (Ūrjitaḥ) Svanaḥ (Nādo vā śruti lakṣaṇaḥ) yasya One from whom comes the great sound - the Veda.

Br̥hadāraṇyakopaniṣad - Chapter 2, Section 4

Sa yathādraidhāgneramyāhitāptr̥thagdhˈmā viniṣvaranti, evaṃ vā are’sya mahato bhūtasya niḥśvasitametadyadr̥gvedo yajurvedaḥ sāmavedo’tharvāgṅirasa itihāsaḥ purāṇaṃ vidyā upaniṣadaḥ ślokāḥ sūtrāṇyanuvyākhyānāni vyākhyānāni; asyaivaitāni niḥśvāsitāni. (10)

As from a fire kindled with wet faggot - diverse kinds of smoke issue, even so, my dear, the R̥gvēda, Yajurveda, Sāmavēda, Atharvaṇāṃgīrasa,  history, mythology, arts, Upaniṣads, verses, aphorisms, elucidations and explanations are (like) the breath of this infinite Reality. They are like the breath of this (Supreme self).

स्वयम्भूश्शम्भुरादित्यः पुष्कराक्षो महास्वनः ।

अनादिनिधनो धाता विधाता धातुरुत्तमः ॥ 5 ॥

స్వయమ్భూశ్శమ్భురాదిత్యః పుష్కరాక్షో మహాస్వనః ।

అనాదినిధనో ధాతా విధాతా ధాతురుత్తమః ॥ 5 ॥

Svayambhūśśambhurādityaḥ puṣkarākṣo mahāsvanaḥ ।

Anādinidhano dhātā vidhātā dhāturuttamaḥ ॥ 5 ॥

40. పుష్కరాక్షః, पुष्कराक्षः, Puṣkarākṣaḥ

ఓం పుష్కరాక్షాయ నమః | ॐ पुष्कराक्षाय नमः | OM Puṣkarākṣāya namaḥ

పుష్కరేణ ఉపమితే అక్షిణీ యస్య పుష్కరముతో, పద్మముతో పోల్చబడు కన్నులు ఎవనికిగలవో అట్టి సుందరమగు కన్నులున్నవాడు పుష్కరాక్షుడు.

:: శ్రీమద్భాగవతము - తృతీయ స్కందము, 21వ అధ్యాయము ::
తావత్ ప్రసన్నో భగవాన్ పుష్కరాక్షః కృతే యుగే ।
దర్శయామ్ ఆస తం క్షత్తః శబ్ధం బ్రహ్మ దధద్ వపుః ॥ 8 ॥

అప్పుడు కృత (సత్య) యుగంలో, ప్రసన్నుడై పుష్కరాక్షుడైన భగవంతుడు ఆతనికి (కర్దమ మునికి) వేదముల ద్వారానే తెలుసుకొనదగిన సర్వోత్కృష్టమైన పరబ్రహ్మ స్వరూపంలో ప్రత్యక్షమయ్యెను.

---

Puṣkareṇa upamite akṣiṇī yasya One who has eyes resembling the petals of Puṣkara or Lotus.

Śrīmadbhāgavata - Canto 3, Chapter 21
Tāvat prasanno bhagavān puṣkarākṣaḥ kr̥te yuge,
Darśayām āsa taṃ kṣattaḥ śabdhaṃ brahma dadhad vapuḥ. (8)

Then, in the Kr̥ta yuga (Satya yuga), the Lotus eyed Lord, being pleased, showed Himself to him (Sage Kardama) and displayed His transcendental form, which can be understood only through the Vedas.

स्वयम्भूश्शम्भुरादित्यः पुष्कराक्षो महास्वनः ।

अनादिनिधनो धाता विधाता धातुरुत्तमः ॥ 5 ॥

స్వయమ్భూశ్శమ్భురాదిత్యః పుష్కరాక్షో మహాస్వనః ।

అనాదినిధనో ధాతా విధాతా ధాతురుత్తమః ॥ 5 ॥

Svayambhūśśambhurādityaḥ puṣkarākṣo mahāsvanaḥ ।

Anādinidhano dhātā vidhātā dhāturuttamaḥ ॥ 5 ॥

39. ఆదిత్యః, आदित्यः, Ādityaḥ

ఓం ఆదిత్యాయ నమః | ॐ आदित्याय नमः | OM Ādityāya namaḥ

ఆదిత్యః సూర్య మండలాతర్భాగమున నుండు హిరణ్మయ పురుషుడు. ఆదిత్యే భవః ఆదిత్యునందు ఉండువాడు. లేదా ఎట్లు ఆదిత్యుడు ఒక్కడే అయియుండియు అనేక జల పాత్రములయందు ప్రతిబింబిచుటచే అనేకులవలె ప్రతిభాసించుచున్నాడో, అదియే విధమున ఆత్మయు (పరమాత్ముడును) అనేక శరీరములయందు అనేకులవలె ప్రతిభాసించుచున్నాడు.

:: భగవద్గీత - విభూతి యోగము ::
ఆదిత్యానామహం విష్ణుర్జ్యోతిషాం రవిరంశుమాన్ ।
మరీచిర్మరుతామస్మి నక్షత్రాణామహం శశీ ॥ 21 ॥

నేను ఆదిత్యులలో విష్ణువనువాడను. (1. ధాత, 2. మిత్రుడు, 3. అర్యముడు, 4. శక్రుడు, 5. వరుణుడు, 6. అంశువు, 7. భగుడు, 8. వివస్వంతుడు, 9. పూష, 10. సవిత, 11. త్వష్ట, 12. విష్ణువు), ప్రకాశింపజేయువానిలో కిరణములుగల సూర్యుడను, మరుత్తులలను దేవతలలో మరీచియనువాడను, నక్షత్రములలో చంద్రుడను అయియున్నాను.

---

The Golden-hued person in the Sun's orb. It may also imply the meaning that just as one Sun reflects as many in different water receptacles, it is one Spirit that is reflecting as many Jīvas in numerous body-minds.

Bhagavad Gīta - Chapter 10
Ādityānāmahaṃ Viṣṇurjyotiṣāṃ raviraṃśumān,
Marīcirmarutāmasmi nakṣatrāṇāmahaṃ śaśī. (21)

Among the Ādityās, I am Viṣṇu (1. Dhāta, 2. Mitra, 3. Aryama, 4. Śakra, 5. Varuṇa, 6. Aṃśu, 7. Bhaga, 8. Vivasvaṃta, 9. Pūṣa, 10. Savita, 11. Tvaṣṭa, 12. Viṣṇu), among the luminaries, the radiant Sun, among the (49) Maruts I am Marīcī, among the stars I am the moon.

स्वयम्भूश्शम्भुरादित्यः पुष्कराक्षो महास्वनः ।

अनादिनिधनो धाता विधाता धातुरुत्तमः ॥ 5 ॥

స్వయమ్భూశ్శమ్భురాదిత్యః పుష్కరాక్షో మహాస్వనః ।

అనాదినిధనో ధాతా విధాతా ధాతురుత్తమః ॥ 5 ॥

Svayambhūśśambhurādityaḥ puṣkarākṣo mahāsvanaḥ ।

Anādinidhano dhātā vidhātā dhāturuttamaḥ ॥ 5 ॥

38. శంభుః, शंभुः, Śaṃbhuḥ

ఓం శంభవే నమః | ॐ शंभवे नमः | OM Śaṃbhave namaḥ

శం సుఖం భక్తానాం భావయతీతి శంభుః భక్తులకు సుఖమును కలిగించును. అంతఃకరణమునకు, బాహ్యమునకు శుభములను యిచ్చువాడు.

---

Saṃ sukhaṃ bhaktānāṃ bhāvayatīti śaṃbhuḥ One who bestows happiness on devotees. He who brings Auspiciousness - both inner goodness and outer prosperity.

स्वयम्भूश्शम्भुरादित्यः पुष्कराक्षो महास्वनः ।

अनादिनिधनो धाता विधाता धातुरुत्तमः ॥ 5 ॥

స్వయమ్భూశ్శమ్భురాదిత్యః పుష్కరాక్షో మహాస్వనః ।

అనాదినిధనో ధాతా విధాతా ధాతురుత్తమః ॥ 5 ॥

Svayambhūśśambhurādityaḥ puṣkarākṣo mahāsvanaḥ ।

Anādinidhano dhātā vidhātā dhāturuttamaḥ ॥ 5 ॥

37. స్వయంభూః, स्वयंभूः, Svayaṃbhūḥ

ఓం స్వయంభువే నమః | ॐ स्वयंभुवे नमः | OM Svayaṃbhuve namaḥ

స్వయం ఏవ భవతి తనకు తానుగానే కలుగువాడు (ఉద్భవించినవాడు). 'స ఏవ స్వయముద్భవే' (మను స్మృతి 1-7) ఆ పరమేశ్వరుడు, పరమాత్మ తానుగానే ఉద్భవించాడు అను మను స్మృతి వచనము ఇందు ప్రమాణము. లేదా ఎల్లవారికిని పై గాను స్వయముగాను కూడ తాను ఉండును లేదా స్వయముగా తానే తనకు తానై ఎవరి ఆలంబనమును లేకయే ఉండును. లేదా ఎవ్వరికి - ఏ సకల భూతములకును పై వాడుగా తాను ఉండునో ఏ పరమాత్ముడుగా తాను ఎల్లవారికిని పైగా ఉండునో ఆ రెండును తానే ఐ ఉండును. పరమాత్మయు పరమేశ్వరుడును దృశ్యజగమందలి సమస్త పదార్థములును తానే అయి యుండును.

---

One who exists by Himself, uncaused by any other. Says Manu Smr̥ti (1.7) 'Sa eva svayamudbhave' - He manifested Himself'. He is so called because He existed before everything and over everything. He is the supreme.

स्वयम्भूश्शम्भुरादित्यः पुष्कराक्षो महास्वनः ।

अनादिनिधनो धाता विधाता धातुरुत्तमः ॥ 5 ॥

స్వయమ్భూశ్శమ్భురాదిత్యః పుష్కరాక్షో మహాస్వనః ।

అనాదినిధనో ధాతా విధాతా ధాతురుత్తమః ॥ 5 ॥

Svayambhūśśambhurādityaḥ puṣkarākṣo mahāsvanaḥ ।

Anādinidhano dhātā vidhātā dhāturuttamaḥ ॥ 5 ॥

36. ఈశ్వరః, ईश्वरः, Īśvaraḥ

ఓం ఈశ్వరాయ నమః | ॐ ईश्वराय नमः | OM Īśvarāya namaḥ

నిరుపాధికం ఐశ్వర్యం అస్య అస్తి ఉపాధితో పనిలేకయే సిద్ధించిన ఐశ్వర్యము - ఈశ్వరత్వము ఈతనికి కలదు.

:: భగవద్గీత - పురుషోత్తమప్రాప్తి యోగము::
ఉత్తమః పురుషస్త్వన్యః పరమాత్మేత్యుదాహృతః ।
యో లోకత్రయమావిశ్య బిభర్త్యవ్యయ ఈశ్వరః ॥ 17 ॥

ఎవడు మూడులోకములందును ప్రవేశించి వానిని భరించుచున్నాడో, అట్టి నాశరహితుడును, జగన్నియామకుడును, క్షరాక్షరులిద్దఱికంటెను వేఱైనవాడును నగు ఉత్తమపురుషుడు పరమాత్మయని చెప్పబడుచున్నాడు.

---

One who has unlimited lordiness or power over all things.

Bhagavad Gīta - Chapter 15
Uttamaḥ puruṣastvanyaḥ paramātmētyudāhr̥taḥ,
Yo lokatrayamāviśya bibhartyavyaya īśvaraḥ. (17)

Different from the mutable and immutable is the supreme Person who is spoken of as the transcendental Self, who, permeating the three worlds, upholds (them), and is the imperishable God.

सर्वश्शर्वश्शिवस्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।

सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥ 4 ॥

సర్వశ్శర్వశ్శివస్థాణుర్భూతాదిర్నిధిరవ్యయః ।

సమ్భవో భావనో భర్తా ప్రభవః ప్రభురీశ్వరః ॥ 4 ॥

Sarvaśśarvaśśivasthāṇurbhūtādirnidhiravyayaḥ ।

Sambhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhurīśvaraḥ ॥ 4 ॥

35. ప్రభుః, प्रभुः, Prabhuḥ

ఓం ప్రభవే నమః | ॐ प्रभवे नमः | OM Prabhavē namaḥ

ప్రభవతి అన్ని క్రియల యందును సమర్థుడు. సర్వశక్తుడు.

:: భగవద్గీత - రాజవిద్యా రాజగుహ్య యోగము ::
గతిర్భర్తా ప్రభుస్సాక్షీ నివాసశ్శరణం సుహృత్ ।
ప్రభవః ప్రలయః స్థానం నిధానం బీజమవ్యయమ్ ॥ 18 ॥

పరమలక్ష్యమును, భరించువాడును, ప్రభువును, సాక్షియు, ప్రాణుల నివాసమును, శరణమొందదగినవాడును, హితమొనర్చువాడును, సృష్టిస్థితిలయకర్తయు, నిక్షేపమును, నాశరహితమైన బీజమును నేనే అయియున్నాను.

యేఽప్యన్యదేవతాభక్తా యజన్తే శ్రద్ధయాన్వితాః ।
తేఽపి మామేవ కౌన్తేయ యజన్త్యవిధి పూర్వకమ్ ॥ 23 ॥
అహం హి సర్వ యజ్ఞానాం భోక్తా చ ప్రభురేవ చ ।
న తు మామమ్భిజానన్తి తత్త్వేనాతశ్చ్యవన్తి తే ॥ 24 ॥

ఓ అర్జునా! ఎవరు ఇతర దేవతలయెడల భక్తిగలవారై శ్రద్ధతోగూడి వారి నారాధించుచున్నారో, వారున్ను నన్నే అవిధిపూర్వకముగ ఆరాధించుచున్న వారగుదురు. ఏలయనగా, సమస్తయజ్ఞములకు భోక్తను, ప్రభువు (యజమానుడు)ను నేనే అయియున్నాను. అట్టి నన్ను - వారు యథార్థముగ తెలిసికొనుటలేదు. ఇందువలన జారిపోవుచున్నారు.

---

One who is an adept in all rites.

Bhagavad Gīta - Chapter 9
Gatirbhartā prabhussākṣī nivāsaśśaraṇaṃ suhr̥t,
Prabhavaḥ pralayaḥ sthānaṃ nidhānaṃ bījamavyayam. (18)

I am the fruit of actions, the nourisher, the Lord, witness, abode, refuge, friend, origin, end, foundation, store and the imperishable seed.

Ye’pyanyadevatābhaktā yajante śraddhayānvitāḥ,
Te’pi māmeva kaunteya yajantyavidhi pūrvakam. (23)
Ahaṃ hi sarva yajñānāṃ bhoktā ca prabhureva ca,
Na tu māmambhijānanti tattvenātaścyavanti te. (24)

Even those who, being devoted to other deities and endowed with faith, worship (them), they also, O son of Kuntī, worship Me alone (though) following the wrong method. I indeed am the enjoyer as also the Lord of all sacrifices; but they do not know Me in reality. Therefore they fall.

सर्वश्शर्वश्शिवस्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।

सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥ 4 ॥

సర్వశ్శర్వశ్శివస్థాణుర్భూతాదిర్నిధిరవ్యయః ।

సమ్భవో భావనో భర్తా ప్రభవః ప్రభురీశ్వరః ॥ 4 ॥

Sarvaśśarvaśśivasthāṇurbhūtādirnidhiravyayaḥ ।

Sambhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhurīśvaraḥ ॥ 4 ॥

34. ప్రభవః, प्रभवः, Prabhavaḥ

ఓం ప్రభవాయ నమః | ॐ प्रभवाय नमः | OM Prabhavāya namaḥ

ప్ర(ప్రకర్షేణ సర్వాణి భూతాని అస్మాత్‌) భవంతి సకల భూతములును, ప్రాణులును ఈతని నుండియే మిక్కిలిగా కలుగుచున్నవి. లేదా ప్ర(కృష్టః) భవః (అస్య) ఇతర ప్రాణుల జన్మముకంటే విశిష్టమగు అవతారములు ఈతనికి కలవు.

:: భగవద్గీత - విజ్ఞాన యోగము ::
ఏతద్యోనీని భూతాని సర్వాణీత్యుపధారయ ।
అహం కృత్స్నస్య జగతః ప్రభవః ప్రలయస్తథా ॥ 6 ॥

జడ, చేతనములగు సమస్త భూతములున్ను రెండు విధములగు (పరాపర) ప్రకృతుల వలననే కలుగునవియని తెలిసికొనుము. ఈ రెండు ప్రకృతుల* ద్వారా నేనే ఈ సమస్త ప్రపంచముయొక్క ఉత్పత్తికి, వినాశమునకు కారణ భూతుడనై యున్నాను.

* - అపరా ప్రకృతి చాల అల్పమైనది. దీనికంటే వేఱైనదియు, ఈ జగత్తునంతయు ధరించునదియు, జీవరూపమైనదియునగు 'పరాప్రకృతి' యను మఱియొక ప్రకృతి శ్రేష్ఠమైనది.

---

One from whom all the great elements have their birth. Or one who has exalted births as incarnations.

Bhagavad Gīta - Chapter 7
Etadyonīni bhūtāni sarvāṇītyupadhāraya,
Ahaṃ kr̥tsnasya jagataḥ prabhavaḥ pralayastathā. (6)

Understand thus that all sentient and insentient things have these* as their source. I am the origin as also the end of the whole Universe.

* - The Prakr̥ti that is divided eight fold is inferior to the other Prakr̥ti of Lord which takes the form of individual souls and by which this world is upheld.

सर्वश्शर्वश्शिवस्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।

सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥ 4 ॥

సర్వశ్శర్వశ్శివస్థాణుర్భూతాదిర్నిధిరవ్యయః ।

సమ్భవో భావనో భర్తా ప్రభవః ప్రభురీశ్వరః ॥ 4 ॥

Sarvaśśarvaśśivasthāṇurbhūtādirnidhiravyayaḥ ।

Sambhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhurīśvaraḥ ॥ 4 ॥

33. భర్తా, भर्ता, Bhartā

ఓం భర్త్రే నమః | ॐ भर्त्रे नमः | OM Bhartre namaḥ

ప్రపంచస్య అధిష్ఠానతయా - తం - బిభర్తి మిథ్యా తత్వముగా తోచుచున్న ప్రపంచమునకు అధిష్ఠానముగా దానిని తనయందు నిలుపుకొని పోషించి  భరించు వాడు.

:: భగవద్గీత - రాజవిద్యా రాజగుహ్య యోగము ::
గతిర్భర్తా ప్రభుస్సాక్షీ నివాసశ్శరణం సుహృత్ ।
ప్రభవః ప్రలయః స్థానం నిధానం బీజమవ్యయమ్ ॥ 18 ॥

పరమలక్ష్యమును, భరించువాడును, ప్రభువును, సాక్షియు, ప్రాణుల నివాసమును, శరణమొందదగినవాడును, హితమొనర్చువాడును, సృష్టిస్థితిలయకర్తయు, నిక్షేపమును, నాశరహితమైన బీజమును నేనే అయియున్నాను.

---

One who supports the universe as its substratum.

Bhagavad Gita - Chapter 9
Gatirbhartā prabhussākṣī nivāsaśśaraṇaṃ suhr̥t,
Prabhavaḥ pralayaḥ sthānaṃ nidhānaṃ bījamavyayam. (18)

I am the fruit of actions, the nourisher, the Lord, witness, abode, refuge, friend, origin, end, foundation, store and the imperishable seed.

सर्वश्शर्वश्शिवस्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।

सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥ 4 ॥

సర్వశ్శర్వశ్శివస్థాణుర్భూతాదిర్నిధిరవ్యయః ।

సమ్భవో భావనో భర్తా ప్రభవః ప్రభురీశ్వరః ॥ 4 ॥

Sarvaśśarvaśśivasthāṇurbhūtādirnidhiravyayaḥ ।

Sambhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhurīśvaraḥ ॥ 4 ॥

32. భావనః, भावनः, Bhāvanaḥ

ఓం భావనాయ నమః | ॐ भावनाय नमः | OM Bhāvanāya namaḥ

(సర్వేషాం భోక్తౄణాం ఫలాని) భావయతి కర్మఫలమును అనుభవించువారగు ఎల్లవారికిని వారి వారి కర్మములకు తగిన ఫలమును కలుగజేయును. 'ఫల మత ఉపపత్తేః' (బ్ర. సూ. 3-2-38) ఆయా ప్రాణములుండుటవలన ఆయా జీవులకు తమ తమ కర్మముల ననుసరించి ఫలము ఈశ్వరుని వలననే లభించును అను బ్రహ్మ సూత్ర వచనముచే పరమాత్ముడు మాయోపాధికుడగు ఈశ్వరుడుగా జీవులకు కర్మఫలదాత అని ప్రతిపాదించబడినది.

---

One who generates the fruits of Karmas of all Jivas for them to enjoy. The Brahma Sūtra (3-2-28) 'Phala mata upapatteḥ' speaks of the Lord's function as the bestower of the fruits of all actions of the Jivas; both good and undesirable.

सर्वश्शर्वश्शिवस्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।

सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥ 4 ॥

సర్వశ్శర్వశ్శివస్థాణుర్భూతాదిర్నిధిరవ్యయః ।

సమ్భవో భావనో భర్తా ప్రభవః ప్రభురీశ్వరః ॥ 4 ॥

Sarvaśśarvaśśivasthāṇurbhūtādirnidhiravyayaḥ ।

Sambhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhurīśvaraḥ ॥ 4 ॥

31. సంభవః, संभवः, Saṃbhavaḥ

ఓం సంభవాయ నమః | ॐ संभवाय नमः | OM Saṃbhavāya namaḥ

స్వేచ్ఛాయా సిద్ధం సమీచీనం భవనం సంభవః అస్య ఇతనికి మన అందరికివలె కర్మవశమున కాక ఆయా అవతారములలో తన స్వేచ్ఛ చేతనే లెస్సయగు ఉనికి కలదు. ఈ అర్థమున 'సం - భవః' అను రెండు శబ్దరూపముల కలయికచే సంభవః ఐనది.

:: భగవద్గీత - జ్ఞాన యోగము ::
అజోఽపి సన్నవ్యయాత్మా భూతానామీశ్వరోఽపి సన్ ।
ప్రకృతిం స్వామధిష్ఠాయ సంభవామ్యాత్మమాయయా ॥ 6 ॥

నేను పుట్టుకలేనివాడను, నాశరహితస్వరూపముకలవాడను, సమస్తప్రాణులకు ఈశ్వరుడను అయియున్నప్పటికి స్వకీయమగు ప్రకృతిని వశపఱచుకొని నా మాయాశక్తిచేత అవతరించుచున్నాను.

పరిత్రాణాయ సాధూనాం వినాశాయ చ దుష్కృతామ్ ।
ధర్మసంస్థాపనార్థాయ సంభవామి యుగే యుగే ॥ 8 ॥

సాధు సజ్జనులను సంరక్షించుటకొఱకును, దుర్మార్గులను వినాశమొనర్చుట కోఱకును, ధర్మమును లెస్సగ స్థాపించుట కొఱకును నేను ప్రతియుగము నందున అవతరించుచుందును.

---

One born out of His own will as incarnation. As like us, He does not need to take birth to clear the accumulated Karma; rather He incarnates out of His own will when He needs to.

Bhagavad Gitā - Chapter 4
Ajo’pi sannavyayātmā bhūtānāmīśvaro’pi san,
Prakr̥tiṃ svāmadhiṣṭhāya saṃbhavāmyātmamāyayā. (6)

Though I am birthless, undecaying by nature, and the Lord of beings, (still) by subjugating My Prakr̥ti, I take birth by means of My own Māyā.

Paritrāṇāya sādhūnāṃ vināśāya ca duṣkr̥tām,
Dharmasaṃsthāpanārthāya saṃbhavāmi yuge yuge. (8)

O scion of Bharatha dynasty, whenever there is a decline of virtue and increase of vice, then do I manifest Myself.

सर्वश्शर्वश्शिवस्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।

सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥ 4 ॥

సర్వశ్శర్వశ్శివస్థాణుర్భూతాదిర్నిధిరవ్యయః ।

సమ్భవో భావనో భర్తా ప్రభవః ప్రభురీశ్వరః ॥ 4 ॥

Sarvaśśarvaśśivasthāṇurbhūtādirnidhiravyayaḥ ।

Sambhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhurīśvaraḥ ॥ 4 ॥

30. నిధిరవ్యయః, निधिरव्ययः, Nidhiravyayaḥ

ఓం నిధయేఽవ్యయాయ నమః | ॐ निधयेऽव्ययाय नमः | OM Nidhaye’vyayāya namaḥ

(ప్రళయకాలేన అస్మిన్ సర్వం) నిధీయతే ప్రళయకాలమున సర్వమునూ ఇతనియందే ఉంచబడును. ఈ 'నిధి' శబ్ధమునకు 'అవ్యయః' (వినాశనము లేనిది; 13వ దివ్య నామము) అనునది విశేషము. తరగని నిధి.

:: భగవద్గీత - రాజవిద్యా రాజగుహ్య యోగము ::
గతిర్భర్తా ప్రభుస్సాక్షీ నివాసశ్శరణం సుహృత్ ।
ప్రభవః ప్రలయః స్థానం నిధానం బీజమవ్యయం ॥ 18 ॥

పరమలక్ష్యమును, భరించువాడును, ప్రభువును, సాక్షియు, ప్రాణుల నివాసమును, శరణమొందదగినవాడును, హితమొనర్చువాడును, సృష్టిస్థితిలయకర్తయు, నిక్షేపమును, నాశరహితమైన బీజమును నేనే అయియున్నాను.

---

The changeless and indestructible Being in whom the whole universe becomes merged and remains in seminal condition at the time of Pralaya or cosmic dissolution.

Bhagavad Gīta - Chapter 9
Gatirbhartā prabhussākṣī nivāsaśśaraṇaṃ suhr̥t,
Prabhavaḥ pralayaḥ sthānaṃ nidhānaṃ bījamavyayaṃ. (18)

I am the goal, the sustainer, the master, the witness, the abode, the refuge, and the most dear friend. I am the creation and the annihilation, the basis of everything, the resting place and the eternal seed.

सर्वश्शर्वश्शिवस्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।

सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥ 4 ॥

సర్వశ్శర్వశ్శివస్థాణుర్భూతాదిర్నిధిరవ్యయః ।

సమ్భవో భావనో భర్తా ప్రభవః ప్రభురీశ్వరః ॥ 4 ॥

Sarvaśśarvaśśivasthāṇurbhūtādirnidhiravyayaḥ ।

Sambhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhurīśvaraḥ ॥ 4 ॥

29. భూతాదిః, भूतादिः, Bhūtādiḥ

ఓం భూతాదయే నమః | ॐ भूतादये नमः | OM Bhūtādaye namaḥ

భూతానాం ఆదిః (హేతుః) భూతములకు ఆదికారణము. ముందరి దివ్యనామము అయిన 'స్థాణుః' - ఆ దేవదేవుని స్థిరత్వమును సంకేతిస్తున్నది. ప్రళయకాలమున అట్టి స్థిరుడైన వానియందు సర్వమూ చేరుకుంటున్నది. ఎవనిలో సర్వమూ ఐక్యమునందినదో, ఆతండే సృష్టి ఆది యందు సమస్తమునకు ఆదికారణము అని ఈ 'భూతదిః' నామము తెలియజేయుచున్నదిగా అవగతము అవుతున్నది.

:: భగవద్గీత - రాజవిద్యా రాజగుహ్య యోగము ::
మహాత్మనస్తు మామ్ పార్థ దైవీం ప్రకృతిమాశ్రితాః ।
భజన్త్యనన్యమనసో జ్ఞాత్వా భూతాదిమవ్యయమ్ ॥ 13 ॥

ఓ అర్జునా! మహాత్ములైతే దైవీ ప్రకృతిని ఆశ్రయించినవారలై, నన్ను సమస్త ప్రాణులకును ఆదికారణునిగను, నాశరహితునిగను ఎఱింగి వేఱొకదానియందు మనస్సునుంచనివారలై నన్నే సేవించుచున్నారు.

---

Source of all elements or existing things. The previous divine name 'Sthāṇuḥ' let us understand that He is the One who is steady, immovable and changeless into whom everything merges into during dissolution. The One into whom everything retires, of course, has to be the originator or immutable source of all objects during creation, which is revealed by the divine name of 'Bhūtādiḥ'.

Bhagavad Gīta - Chapter 9
Mahātmanastu mām pārtha daivīṃ prakr̥timāśritāḥ,
Bhajantyananyamanaso jñātvā bhūtādimavyayam. (13)

O son of Pr̥thā! The noble ones, being possessed of divine nature, surely adore Me with single-mindedness, knowing Me as the immutable source of all objects.

सर्वश्शर्वश्शिवस्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।

सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥ 4 ॥

సర్వశ్శర్వశ్శివస్థాణుర్భూతాదిర్నిధిరవ్యయః ।

సమ్భవో భావనో భర్తా ప్రభవః ప్రభురీశ్వరః ॥ 4 ॥

Sarvaśśarvaśśivasthāṇurbhūtādirnidhiravyayaḥ ।

Sambhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhurīśvaraḥ ॥ 4 ॥

28. స్థాణుః, स्थाणुः, Sthāṇuḥ

ఓం స్థాణవే నమః | ॐ स्थाणवे नमः | OM Sthāṇave namaḥ

చలించనివాడు, స్థిరమైనవాడు, స్థిరుడగుట వలన 'స్థాణుః'. స్తంభముగా మొదలువలె నుండువాడు.

[ష్ఠా - గతినివృత్తౌ - ధాతువు; ష్ఠా - ను > స్థాణు.] 'తిష్ఠతి' - శాశ్వతుడై నిలిచియుండును.

:: భగవద్గీత - రాజవిద్యా రాజగుహ్య యోగము ::
గతిర్భర్తా ప్రభుస్సాక్షీ నివాసశ్శరణం సుహృత్ ।
ప్రభవః ప్రలయః స్థానం నిధానం బీజమవ్యయం ॥ 18 ॥

పరమలక్ష్యమును, భరించువాడును, ప్రభువును, సాక్షియు, ప్రాణుల నివాసమును, శరణమొందదగినవాడును, హితమొనర్చువాడును, సృష్టిస్థితిలయకర్తయు, నిక్షేపమును, నాశరహితమైన బీజమును నేనే అయియున్నాను.

---

One who is steady, immovable and changeless. The name is derived from the word Ṣṭhā - Tiṣṭhati, indicating firmness or steadiness.

Bhagavad Gīta - Chapter 9
Gatirbhartā prabhussākṣī nivāsaśśaraṇaṃ suhr̥t,
Prabhavaḥ pralayaḥ sthānaṃ nidhānaṃ bījamavyayaṃ. (18)

I am the goal, the sustainer, the master, the witness, the abode, the refuge, and the most dear friend. I am the creation and the annihilation, the basis of everything, the resting place and the eternal seed.

सर्वश्शर्वश्शिवस्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।

सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥ 4 ॥

సర్వశ్శర్వశ్శివస్థాణుర్భూతాదిర్నిధిరవ్యయః ।

సమ్భవో భావనో భర్తా ప్రభవః ప్రభురీశ్వరః ॥ 4 ॥

Sarvaśśarvaśśivasthāṇurbhūtādirnidhiravyayaḥ ।

Sambhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhurīśvaraḥ ॥ 4 ॥

27. శివః, शिवः, Śivaḥ

ఓం శివాయ నమః | ॐ शिवाय नमः | OM Śivāya namaḥ

ఉపాధిరహితుడైనవాడు. అందువలన అతనికి మాలిన్యము లేదు. శుద్ధుడు. గుణత్రయములో దేనినుండియు ముక్తుడే కావున శుద్ధుడగుటవలన ఈతండు 'శివః'.

'సబ్రహ్మ - సశివః' (కైవల్యోపనిషద్‌ 1.8) 'అతడే బ్రహ్మయును, అతడే శివుడును' అను శ్రుతి ప్రమాణముచే విష్ణునకు బ్రహ్మరుద్రులతో అభేదము అని తెలుస్తున్నది. శ్రుతిచే ఉచ్చరింపబడుటచే 'శివ' మొదలగు నామముచే హరియే స్తుతించబడును.

---

Pure one. For He is not affected by the three Guṇās of Prakr̥ti - Sattva, Rajas and Tamas.

The Kaivalya Upanishad says "Sa Brahmā Saśivaḥ" (1.8) He is both Brahmā and Śiva. In the light of this statement of non-difference between Śiva and Viṣṇu, it is Viṣṇu himself that is exalted by praise and worship of Śiva.

सर्वश्शर्वश्शिवस्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।

सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥ 4 ॥

సర్వశ్శర్వశ్శివస్థాణుర్భూతాదిర్నిధిరవ్యయః ।

సమ్భవో భావనో భర్తా ప్రభవః ప్రభురీశ్వరః ॥ 4 ॥

Sarvaśśarvaśśivasthāṇurbhūtādirnidhiravyayaḥ ।

Sambhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhurīśvaraḥ ॥ 4 ॥

26. శర్వః, शर्वः, Śarvaḥ

ఓం శర్వాయ నమః | ॐ शर्वाय नमः | OM Śarvāya namaḥ

శృణాతి ఇతి శర్వః సంహార సమయమున రుద్ర రూపమున సకల ప్రాణులను సంహరించును; రుద్రునిచే సంహరింపజేయును. శృణాతి, హినస్తి పాపమితి శర్వః పాపములను హింసించువాడు (పోగొట్టువాడు). శృణాతి హినస్తి సర్వమంతకాలే ఇతీశ్వరః ప్రళయకాలమున అందరినీ హింసించువాడు.

కురుక్షేత్రమునందు భగవంతుని విశ్వరూప సందర్శనభాగ్యము కలిగినపుడు, అర్జునుడికి ఆ పరమాత్ము తెలిపినది ఆ సంధర్భమున అక్కడకు చేరుకొన్న యోద్ధలనుద్దేశ్యించి తెలిపినప్పటికీ, ఆ శ్లోకములో 'శర్వః' అన్న ఈ దివ్య నామము యొక్క వివరణ చూడవచ్చును.

:: భగవద్గీత విశ్వరూపసందర్శన యోగము ::
కాలోఽస్మి లోకక్షయకృత్ప్రవృద్ధో
   లోకాన్ సమాహర్తుమిహ ప్రవృత్తః ।
ఋతేఽపి త్వా న భవిష్యన్తి సర్వేః
   యేఽవస్థితాః ప్రత్యనికేషు యోధాః ॥ 32 ॥

నేను లోకసంహారకుడనై విజృంభించిన కాలుడను అయియున్నాను. ప్రాణులను సంహరింపు నిమిత్త మీ ప్రపంచమున ప్రవర్తించుచున్నాను. ప్రతిపక్షసైన్యములందుగల వీరులు నీవు లేకపోయినను (యుద్ధము చేయకున్నను) జీవించియుండరు (మృతినొందకా తప్పరు).

---

He destroys the whole universe at the time of Pralaya or cosmic dissolution.

After revealing His cosmic form, in response to Arjunā's inquiry, the Lord responded as below. In the context, the response is about the assembled warriors. Nevertheless, we can also look for the meaning of the divine name 'Śarvaḥ' in the same.

Bhagavad Gīta - Chapter 11
Kālo’smi lokakṣayakr̥tpravr̥ddho
    Lokān samāhartumiha pravr̥ttaḥ,
R̥te’pi tvā na bhaviṣyanti sarveḥ
    Ye’vasthitāḥ pratyanikeṣu yodhāḥ. (32)

Time I am, the great destroyer of the worlds, and I have come here to destroy all people. With the exception of you (the Pānḍavās), all the soldiers here on both sides will be slain.

सर्वश्शर्वश्शिवस्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।

सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥ 4 ॥

సర్వశ్శర్వశ్శివస్థాణుర్భూతాదిర్నిధిరవ్యయః ।

సమ్భవో భావనో భర్తా ప్రభవః ప్రభురీశ్వరః ॥ 4 ॥

Sarvaśśarvaśśivasthāṇurbhūtādirnidhiravyayaḥ ।

Sambhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhurīśvaraḥ ॥ 4 ॥

25. సర్వః, सर्वः, Sarvaḥ

ఓం సర్వస్మై నమః | ॐ सर्वस्मै नमः | OM Sarvasmai namaḥ

జడమూ, సూక్ష్మములైన సర్వము యొక్క మూలమూ మరియూ సర్వమునూ ఎఱుగునట్టి సర్వజ్ఞుడు - సర్వుడు. సర్వముతానైనవాడు. 'సర్వం సమాప్నోషి తతోసి సర్వః' సచ్చిదానంద సర్వవ్యాపక చైతన్యము సర్వము తానై విశ్వమంతయు వ్యాపించినవాడు.

:: మహాభారతము - ఉద్యోగ పర్వము ::
అసతశ్చ సతశ్చైవ సర్వస్య ప్రభావాఽప్యయాత్ ।
సర్వస్య సర్వదా జ్ఞానాత్ సర్వం మేనం ప్రచక్షతే ॥ 70-11 ॥

రూపము లేని, రూపము గల సర్వమునకును ఉత్పత్తీ, లయహేతువు తానే యగుట వలనను సర్వకాలములందును సర్వమును ఎఱుగువాడగుటచేతను ఈతనిని 'సర్వః' లేదా 'సర్వుడు' అందురు.

:: భగవద్గీత - విశ్వరూపసందర్శన యోగము ::
నమః పురస్తాదథ పృష్ఠతస్తే నమోఽస్తు తే సర్వత ఏవ సర్వ ।
అనన్తవీర్యామితవిక్రమస్త్వం సర్వం సమాప్నోషి తతోఽసి సర్వః ॥ 40 ॥

అర్జునుడు చెప్పెను. సర్వరూపులగు ఓ కృష్ణా! ఎదుటను, వెనుకను మీకు నమస్కారము మఱియు అన్ని వైపులను మీకు నమస్కారమగుగాక! అపరిమిత్సామర్థ్యము, పరాక్రమము గలవారగుమీరు సమస్తమును లెస్సగ వ్యాపించియున్నారు. కనుకనే సర్వస్వరూపులై యున్నారు.

---

The omniscient source of all existence.

Mahābhāratā - Udyoga parva
Asataśca sataścaiva sarvasya prabhāvā’pyayāt,
Sarvasya sarvadā jñānāt sarvaṃ menaṃ pracakṣate. (70-11)

As He is the source of all things gross and subtle and as He knows all things all times - He is called Sarva.

Bhagavad Gita - Chapter 11
Namaḥ purastādatha pr̥ṣṭhataste namo’stu te sarvata eva sarva,
Anantavīryāmitavikramastvaṃ sarvaṃ samāpnoṣi tato’si sarvaḥ. (40)

Arjuna said, salutation to You in the East and behind. Salutation be to You on all sides indeed, O All! You are possessed of infinite strength and infinite heroism. You pervade everything; hence You are all!

सर्वश्शर्वश्शिवस्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।

सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥ 4 ॥

సర్వశ్శర్వశ్శివస్థాణుర్భూతాదిర్నిధిరవ్యయః ।

సమ్భవో భావనో భర్తా ప్రభవః ప్రభురీశ్వరః ॥ 4 ॥

Sarvaśśarvaśśivasthāṇurbhūtādirnidhiravyayaḥ ।

Sambhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhurīśvaraḥ ॥ 4 ॥

24. పురుషోత్తమః, पुरुषोत्तमः, Puruṣottamaḥ

ఓం పురుషోత్తమాయ నమః | ॐ पुरुषोत्तमाय नमः | OM Puruṣottamāya namaḥ

పురుషః అను 14వ దివ్యనామముయొక్క వివరణలో మహాభారత శాంతి పర్వమునందలి ప్రమాణమును పరిగణించితిమి. 'అంతటను అన్నియును తానై నిండి యుండుటచే లేదా అన్నిటిని తన శక్తితో నింపుటచే అన్నిట చేరియుండుటచే ఆ హేతువు వలన ఈ పరమాత్ముడు 'పురుషుడు' అని చెప్పబడుచున్నాడు'.

పురుషాణాం ఉత్తమః పురుషులలో - చేతన తత్త్వములన్నిటిలో ఉత్తముడు లేదా పురుషేభ్యః ఉత్తమః చేతనులందరికంటే ఉత్తముడు.

:: భగవద్గీత - పురుషోత్తమప్రాప్తి యోగము ::
యస్మాత్‌క్షర మతీతోఽహ మక్షరాదపి చోత్తమః ।
అతోఽస్మి లోకే వేదే చ ప్రథీతః పురుషోత్తమః ॥ 18 ॥

నేను క్షరస్వరూపునికంటె మించినవాడను, అక్షరస్వరూపుని కంటే శ్రేష్ఠుడను అయినందువలన ప్రపంచమునందును, వేదమునందును 'పురుషోత్తము'డని ప్రసిద్ధికెక్కియున్నాను.

---

For the 14^th divine name Puruṣāḥ, a reference from Śānti Parva of Mahābhārata was considered. 'The great being resides in and pervades the mansion of the body, having all the features described before and provided with nine gateways; because of this He is called Puruṣa.'

Puruṣāṇāṃ uttamaḥ The greatest among all Puruṣās - spirits. Or Puruṣebhyaḥ uttamaḥ One greater than all individual spirits.

Bhagavad Gīta - Chapter 15
Yasmātˈkṣara matīto’ha makṣarādapi cottamaḥ,
ato’smi lokē vede ca prathītaḥ puruṣottamaḥ. (18)

Since I am transcendental to the mutable and above even the immutable, hence I am well known in the world and in the Vedās as the supreme Person - 'Puruṣottama'.

योगो योगविदां नेता प्रधानपुरुषेश्वरः ।

नारसिंहवपु श्श्रीमान् केशवः पुरुषोत्तमः ॥ 3 ॥

యోగో యోగవిదాం నేతా ప్రధానపురుషేశ్వరః ।

నారసింహవపు శ్శ్రీమాన్ కేశవః పురుషోత్తమః ॥ 3 ॥

Yogo yogavidāṃ netā pradhānapuruṣeśvaraḥ ।

Nārasiṃhavapu śśrīmān keśavaḥ puruṣottamaḥ ॥ 3 ॥

23. కేశవః, केशवः, Keśavaḥ

ఓం కేశవాయ నమః | ॐ केशवाय नमः | OM Keśavāya namaḥ

అభిరూపాః కేశాః యస్య సః సుందరములగు కేశములు ఎవనికి కలవో అతడు కేశవః.

కః అనగా బ్రహ్మ; అః అనగా విష్ణువు; ఈశః అనగా రుద్రుడు. బ్రహ్మయు, విష్ణుడును, రుద్రుడును ఎవని వశముచే ప్రవర్తిల్లుదురో అట్టి పరమాత్ముడు కేశవః అనబడును.

కేశి వదాత్ కేశవః కేశి అను రాక్షసుని వధ చేయుట వలన కేశవః అనబడును.

:: విష్ణు పురాణము - ఐదవ అధ్యాయము ::
యస్యా త్త్వయైష దుష్టాత్మా హతః కేశి జనార్ధన ।
తస్మా త్కేశవనామ్నా త్వం లోకే క్యాతో భవిష్యసి ॥ 16.23 ॥

జనార్ధనా! ఏ హేతువు వలన దుష్టాత్ముడగు 'కేశి' అను దైత్యుడు నిచే వధ చేయబడెనో - ఆ హేతువు వలన నీవు లోకమున 'కేశవ' నామముతో ఖ్యాతి నందినవాడవయ్యెదవు అని నారద వచనము.

---

Abhirūpāḥ keśāḥ yasya saḥ One whose Keśā or locks are beautiful he is Keśavaḥ.

Or one who is Himself the three - Kaḥ (Brahmā), Aḥ (Viṣṇu) and Īśaḥ  (Siva) he is Keśava.

Or Keśi vadāt Kēśava One who destroyed the asura/demon Keśi in the Kr̥ṣṇa incarnation.

Viṣṇu Purāṇa - Part 5, Chapter 16
Yasyā ttvayaiṣa duṣṭātmā hataḥ keśi janārdhana,
Tasmā tkeśavanāmnā tvaṃ loke kyāto bhaviṣyasi. (23)

Sage Nārada delightedly exclaimed 'O Janārdhana! For this, that You have slain the impious Keśi, You shall be known in the world by the name of Keśava.'

योगो योगविदां नेता प्रधानपुरुषेश्वरः ।

नारसिंहवपु श्श्रीमान् केशवः पुरुषोत्तमः ॥ 3 ॥

యోగో యోగవిదాం నేతా ప్రధానపురుషేశ్వరః ।

నారసింహవపు శ్శ్రీమాన్ కేశవః పురుషోత్తమః ॥ 3 ॥

Yogo yogavidāṃ netā pradhānapuruṣeśvaraḥ ।

Nārasiṃhavapu śśrīmān keśavaḥ puruṣottamaḥ ॥ 3 ॥

22. శ్రీమాన్, श्रीमान्, Śrīmān

ఓం శ్రీమతే నమః | ॐ श्रीमते नमः | OM Śrīmate namaḥ

యస్య వక్షసి నిత్యం శ్రీః వసతి ఎవని వక్షమునందు ఎల్లప్పుడును శ్రీ వసించునో అట్టివాడు 'శ్రీమాన్‌'.

'శ్రీ' అనగా ఐశ్వర్యము. జ్ఞానైశ్వర్యము, మనోనిర్మలత్వము, ధర్మముయెడల మోక్షముయెడల ఉత్సాహము ఎచటనుండునో అచట సాక్షాత్ పరమాత్మ వెలుగుచున్నారని గ్రహింపనగును. భగవత్తేజముయొక్క అంశమువలన అట్టి పవిత్రగుణము సంభవించునని చెప్పుటవలన భగవత్తేజము, ఈశ్వరీయశక్తి (ఐశ్వర్యము) అనంతమని, అందలి ఏ ఒకానొక అంశమువలననో ఇట్టి ఉత్తమవిభూతి, ఉత్సాహాది సద్గుణములు సంభవించునని తెలియుచున్నది. కాబట్టి జనులట్టి సద్గుణములకు తమ హృదయములందు స్థానమొసంగి తద్వారా భగవత్సాన్నిధ్యమును అనుభూతమొనర్చుకొనవలెను. మఱియు ఆ ప్రకారములైన సుగుణము లెవనియందున్నను, అతడేజాతివాడైనను భగవంతునివలె వంద్యుడే యగును.

:: భగవద్గీత - విభూతి యోగము ::
యద్యద్విభూతిమత్సత్త్వం శ్రీమదూర్జితమేవ వా ।
తత్తదేవావగచ్ఛ త్వం మమ తేజోఽoశసమ్భవమ్ ॥ 41 ॥

ఈ ప్రపంచమున ఐశ్వర్యయుక్తమైనదియు, కాంతివంతమైనదియు, ఉత్సాహముతో గూడినదియునగు వస్తువు ఏది యేది కలదో అదియది నా తేజస్సుయొక్క అంశమువలన కలిగిన దానినిగనే నీవెఱంగుము.

---

One on whose chest the goddess Śrī always dwells. Śrī means opulence and prosperity. The Supreme Lord is the owner of all opulences.

Bhagavad Gīta - Chapter 10
Yadyadvibhūtimatsattvaṃ śrīmadūrjitameva vā ,
Tattadevāvagaccha tvaṃ mama tejo’ṃśasambhavam.(41)

Whatever object is verily endowed with majesty, possessed of prosperity or is energetic you know for certain each of them as having a part of My power as its source.

Śrī, also known as Goddess Lakṣmī is His Consort/power and has His chest as her abode. The above stanza clearly indicates that all of the opulences and prosperity, have a part of His power otherwise known as Śrī or Lakshmi as its source.

योगो योगविदां नेता प्रधानपुरुषेश्वरः ।

नारसिंहवपु श्श्रीमान् केशवः पुरुषोत्तमः ॥ 3 ॥

యోగో యోగవిదాం నేతా ప్రధానపురుషేశ్వరః ।

నారసింహవపు శ్శ్రీమాన్ కేశవః పురుషోత్తమః ॥ 3 ॥

Yogo yogavidāṃ netā pradhānapuruṣeśvaraḥ ।

Nārasiṃhavapu śśrīmān keśavaḥ puruṣottamaḥ ॥ 3 ॥